کتم

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

کتم
ياهى است از خانوادۀ Cruciferae ، نام علمى آن Isatis tinctoria L.

مى‌باشد. گونه‌اى از گياه وسمه را در مازندران «شال‌حنى» (حناى شغال) نامند.


فارسی:به فتح كاف و تا و ميم لغت عربى است و به فارسى وسمه

و برّى آن را در مازندران و تنكابن شالحنى نامند به معنى حناى شغال

عربی:کتم

یونانی:

انگلیسی: Pastel و Woad و European indigo

فرانسه: Vouede و Pastel و Pastel des teinturiers و Pastel cultive

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

وسمه است برى و بستانى می باشد


و كتم غير برگ نيل است چه گياه نيل شبيه است به گياه كتان و ساق نيل مجوفست

و برگ وسمه شبيه به برگ مورد

و ساقش غير مجوف و ثمرش به قدر فلفلى و بعد از رسيدن سياه می شود

و شاخهاى او انبوه تر از شاخهاى نيل و برگش از آن عريضتر و درازتر می باشد

و بعضى برگ نيل را وسمه دانسته‌اند و خلاف واقع است .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص216


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و گفته‏ اند شرط است كه برگ آن را صبح چيده به يك آفتاب خشك نمايند و نرم كرده در شيشه محفوظ نمايند كه هوا بدان نرسد

زيرا كه اگر شب نيم خشك بماند و روز ديگر با آفتاب خشك نمايند رنگ آن ضايع مى‏گردد

و ملا سديد كازرونى در شرح موجز در مسودات شعر نوشته كه وسمه هندى جيّد تازه در تخضيب و تطويس بهتر از وسمه كرمانى است

و وسمه كرمانى تخضيب آن كمتر و ليكن رنگ آن ديرتر مى‏ماند و تخضيب آن مايل به سياهى است به رنگ موى و طاوسيت بسيار ندارد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 657

گياهى است دوساله كه از برگ آن مادۀ آبى‌رنگ سير به نام وسمه گرفته مى‌شود.

بلندى آن  ١١٠ - ٩٠  سانتى‌متر، برگهاى آن كمانى و به‌طور گروهى است.

قسمت پايين برگها نازك و سفيد شده و به شكل دمبرگ ضخيم گوشتى درآمده و به ساقه متصل مى‌شود.

قسمت بالاى برگ بيضى دندانه‌دار براق و سبزرنگ است.

گلهاى آن زرد، ميوۀ آن خورجينك كوتاه و سياه‌رنگ و ريشۀ آن عمودى و كمى ضخيم مى‌باشد.


اين گياه خاكهاى سبك قابل نفوذ را دوست دارد.

تكثير آن معمولا از طريق كاشت بذر آن در بهار روى خطوطى به فاصلۀ  ٣٠ - ٢۵  سانتى‌متر انجام مى‌گيرد،

رشد آن تا تيرماه خيلى بطئى است ولى از آن به بعد سريع مى‌شود.

برگهاى آن را  ۵ - ۴  بار در سال وقتى كه به قدر كافى ضخيم و براق و چرب باشد، برداشت مى‌كنند

و از خمير برگها وسمه به دست مى‌آيد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 287

[pejuhesh237]

و دشتى و كوهى آن در كنار رود خانهاى ريك دار مي رويد . کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص216
متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.

گياه وسمه بومى چين است و در ساير مناطق دنيا نيز انتشار دارد. در ايران نيز گونه‌هايى از آن به‌طور خودرو مى‌رويد و در باختران، طاق بستان ديده مى‌شود.

گونه‌هاى ديگرى از آن در شمال ايران در مازندران، پل زنگوله در كنار رودخانه‌ها در ريگزار و در دامنه‌هاى البرز انتشار دارد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 287

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود،

هيج جزء آن سمي نيست

.در چين ريشۀ گياه كه تلخ است و خنك‌كننده، براى كاهش حرارت تب مخملك تجويز مى‌شود

از برگهاى آن نيز به عنوان خنك‌كننده براى خنك كردن حرارت خون استفاده مى‌شود

و براى معالجۀ سرخك و تيفوئيد و آنفلوانزا تجويز مى‌گردد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 288

[pejuhesh237]

در دويم گرم و خشك و با قوه جالیه و قابضه و محلله و خضاب او قويتر از برگ نيل است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص216

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و ضماد او با نمك جهة صداع ريحى و بلغمى و بيضه و خوذه و رفع زخمها

و بخور و طلاى او جهة زكام و تقويه موى و منع ريختن او

و آشاميدن آب و آب طبيخ او به غايت مقيى و جهة گزيدن سگ ديوانه مفيد است

و او مضعف دماغ و مصلحش قرنفل و لادن

و روغن او كه آب او را با مثل او روغن كنجد جوشانيده باشند

به حدى كه روغن باقى مانده باشد جهة بواسير و امراض باردهء مقعد مجرب دانسته‌اند

و مانع ريختن موى او رافع دردهاى بارده است

و چون بيخ او را بسيار طبخ دهند و قدرى صمغى عربى اضافه نمايند

جهة كتابت قايم مقام مداد است

و تخم وسمه در رنگ و مقدار غلاف شبيه به تخم ترب و مايل به سياهى

و بهترين ادويه مانع نزول آب و رافع نازل آن است

(+خضاب وسمه که موی ریش را رفو سفید می کند مشهور و مجرب است

و طریق کشیدن تخم وسمه به جهة عدم نزول آب آنست که تخم وسمه همچنان خشک سائیده در چشم کشند

و به جهة آب نازل نیز به این طریق معمول است.)کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص216


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.

[pejuhesh237]

و ضماد او با نمك جهة صداع ريحى و بلغمى و بيضه و خوذه و رفع زخمها

و بخور و طلاى او جهة زكام و تقويه موى و منع ريختن او

ماليدن آن به سر براى زكام و تقويت مو نافع است.

و آشاميدن آب و آب طبيخ او به غايت مقيى و جهة گزيدن سگ ديوانه مفيد است

خوردن آب برگ آن يا آب دم‌كردۀ برگ آن قى‌آور است و در موارد گزيدن سگ هار نافع است.

و او مضعف دماغ و مصلحش قرنفل و لادن

وسمه مضر و مضعف دماغ است از اين نظر بايد با قرنفل و لادن خورده شود.

و روغن او كه آب او را با مثل او روغن كنجد جوشانيده باشند

به حدى كه روغن باقى مانده باشد جهة بواسير و امراض باردهء مقعد مجرب دانسته‌اند

و مانع ريختن موى او رافع دردهاى بارده است

و چون بيخ او را بسيار طبخ دهند و قدرى صمغى عربى اضافه نمايند

جهة كتابت قايم مقام مداد است

و تخم وسمه در رنگ و مقدار غلاف شبيه به تخم ترب و مايل به سياهى

و بهترين ادويه مانع نزول آب و رافع نازل آن است

(+خضاب وسمه که موی ریش را رفو سفید می کند مشهور و مجرب است

و طریق کشیدن تخم وسمه به جهة عدم نزول آب آنست که تخم وسمه همچنان خشک سائیده در چشم کشند

و به جهة آب نازل نیز به این طریق معمول است[/color].)کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص216



براى تهيۀ روغن وسمه آب برگ را با هم‌وزن آن روغن كنجد با آتش ملايم مى‌جوشانند تا روغن بماند و آب آن تبخير شود.

روغن وسمه براى دراز شدن موى سر و جلوگيرى از ريختن آن نافع است.

ماليدن روغن وسمه براى بواسير نيز مفيد است. تخم وسمه شبيه تخم ترب است.

ماليدن گرد تخم براى جلوگيرى از آب آوردن و همچنين براى جذب آب چشم در آغاز آب آوردن (آب‌مرواريد) نافع است.

اگر ريشۀ آن را با آب بپزند و صاف نموده و قدرى صمغ عربى داخل آن نمايند، مانند مركب براى نوشتن رنگ خوبى است.

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.

[pejuhesh237]

.