حلتيت

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

حلتيت:

به تاء مثناة فوقانى بعد از ياء تحتانى و قبل از آن صمغ انجدان است و او را حلتيت طيب مي گويند

فارسی:آنقوزه» ، «آنغوزه» ، «انغوزۀ هراتى» ، «انگژد» و «انگژه» و در برخى مناطق ايران از جمله اصفهان با نام محلى «انگشت كنده» ناميده مى‌شود.

در كتب طب سنتى با نامهاى «حلتيت» ، «حلتيت منتن» ، «حلتيت طيب» و «صمغ الانجدان» ذكر شده است.

اين صمغ رزينى از گياهى گرفته مى‌شود كه به فارسى «انگدان» و «انگدان» و در كتب طب سنتى «انجدان» و «انجدان» نامبرده مى‌شود.

ارقام مختلف اين گياه در ايران مى‌رويد، نوعى از آن با نامهاى «انجدان سفيد» يا «انجدان طيب» يا «كوله‌پر» ناميده مى‌شود كه از آن انغوزۀ شيرين يا حلتيب طيب   گرفته مى‌شود

و نوع ديگرى با نامهاى «انجدان سياه» ، «انجدان منتن» ، «كمات» ، «كما» و «آنغوزه كما» نامبرده مى‌شود و از آن آنغوزۀ متعفن يا حلتيت منتن گرفته مى‌شود.

به فرانسوى گياه را Ferule و به انگليسى Ferula نامند.

گياهى است از خانوادۀ Umbelliferae نام علمى گونۀ معروف آنكه آنغوزۀ تجارتى مى‌دهد: Ferula assafoetida L. و مترادفهاى آن Ferula scorodesma Benth. et Trim. و

F. foetida Regel. و Narthex asafoetida fale. Scorodesma foetidum Bge

هندی:هينك

عربی:

یونانی:

انگلیسی:Stingingassa ، Assa fetida و Assa foetida

فرانسه:Asa foetida و Assa foetida

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

و منتن او غير صمغ كوله پر و بدبو است و گويند از انجدان سياه حاصل می شود و به فارسى كماه گويند

و طيب از قسم سفيد او كه مشهور به كوله پر است و بهترين اقسام است

و خوب او مايل به سرخى و صاف تند بوى با بشاعت است كه چون در آب حل كنند مانند شير شود و زبون

و بوى او شبيه به كندنا و به غايت كريه کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص91-92

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و مغشوش آن رنك آن سبز و مغشوش بسكبينج و آرد باقلى مى‌نمايند.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 361

گياه آنغوزه گياهى است علفى چندساله، ريشۀ آن كمى ضخيم و گوشتى، برگهاى آن بسيار بريده و غبارى، ساقه آن مجوف و گوشتى و بلندى آن تا  ٢  متر مى‌باشد.

گلهاى آن به رنگ زرد و به‌طور گروه چتر مانند در انتهاى ساقه ظاهر مى‌شود.

اين گياه در چند سال اوليه سن خود ساقۀ قابل رويتى ندارد و برگهاى آن گسترده روى زمين است كه در مراتع به نام «كماة» و «انگوزا كماة» چوپانان مى‌شناسند

و مورد توجه و علاقۀ گوسفندان است. دام را چاق مى‌كند ولى گوشت گوسفند كمى بدبو مى‌شود.

ميوۀ اين گياه داراى دو تخم به رنگ قهوه‌اى تيره و سياه، بيضى كمى پهن و بسيار بدبو مى‌باشد.

از ريشۀ اين گياه يا قسمت پايين ساقه و يقۀ گياه با تيغ زدن يا قطع در ناحيه يقه در اواخر بهار، شيرۀ بسيار متعفنى در طول تابستان خارج مى‌شود

كه در مجاورت هوا بتدريج سفت مى‌شود كه همان «آنغوزه» است

مشخصات آنغوزه

آنغوزه شيرۀ گياهى است كه از تيغ زدن ريشه يا پايين ساقه و يا قطع ساقه گياهان مولد آنغوزه از ناحيۀ يقۀ گياه خارج مى‌شود

و در طول تابستان به دست مى‌آيد و به دو صورت در بازار عرضه مى‌شود.

يك نوع را كه آنغوزۀ اشكى گويند بسيار تميز؛ بدون خاك و خاشاك و مرغوب است. رنگ خارجى آن زرد مايل به قرمز يا قهوه‌اى و صاف و شفاف.

از نظر ابعاد در حد فندق يا كمى بزرگتر يا كوچكتر در ابعاد نخود است. رنگ مقطع آن سفيد است كه در مجاورت هوا بسرعت اكسيده شده و تيره مى‌شود.

و نوع ديگر كه در بازار عرضه مى‌شود توده‌اى گفته مى‌شود كه با بى‌دقتى جمع‌آورى شده و مخلوط با خاك و خاشاك و برگ است و نامرغوب مى‌باشد.

طعم آنغوزه گس در بعضى گونه‌ها تلخ و بويى شبيه بوى سير، متعفن و خيلى تند دارد.

در كتب طب سنتى آنغوزه را به‌طور كلى با دو نام ذكر مى‌كنند. يكى آنغوزه سفيد يا حلتيت طيب كه از انجدان طيب گرفته مى‌شود

و ديگرى آنغوزه سياه يا حلتيت منتن كه از انجدان منتن گرفته مى‌شود.
.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص -360 359

[pejuhesh237]

.منبت آن هرات کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 361

اين گياه در اراضى بائر و خشك و آهكى مناطق گرم آسيا مى‌رويد. بومى استپهاى ايران و افغانستان است.

در ايران در مناطق مختلف خراسان، بلوچستان و نواحى مختلف جنوب ايران، مانند كرمان، دشت مرغاب، آباده، نائين و آن نواحى مى‌رويد.

گونه‌هاى ديگرى از گياه Ferula نيز در ايران مى‌رويند كه از آنها نيز آنغوزه گرفته مى‌شود

و به صورت گونه‌هاى مستقل يا واريته‌هايى از يك گونه شناخته شده‌اند از جمله F. foetida Regel. ، F. alliacea Boiss. ، F. Kuma Boiss و F. Kurdica Pol. .

گونۀ F. foetida در بلوچستان، خراسان، شاهرود، بسطام، ميامى، دامغان و سبزوار شناسايى شده و جزء دسته‌اى است كه آنغوزۀ منتن معروف خراسان را مى‌دهد.

گونۀ F. alliacea كه در خراسان و كرمان شناسايى شده است.

گونۀ F. Kurdica در كوههاى ساوجبلاغ و همدان و در آذربايجان غربى زياد است. صمغ آن به اندازۀ يك باقلاست و بوى Baume de peru مى‌دهد يعنى بوى تند ليمو دارد.

اين گياه با نام محلى «بى‌وزا» ناميده مى‌شود.

گونۀ F. Kuma كه در مراتع سرشيو و سقز كردستان و در كوههاى بى‌برسن و پوكيده كردستان و همچنين در كهكيلويه و لرستان فراوان است و علوفه پربهايى است

و براى چاق كردن اسب و گاو علوفۀ خوبى است. نام محلى آن «كما» و «ويه» مى‌باشد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 359

[pejuhesh237]

.براى صمغ آنغوزه در مناطق خاور دور خواص متعددى قائل هستند. اين صمغ از ايران و افغانستان از طريق مغولستان به چين و ساير نواحى خاور دور وارد مى‌شود.

آنغوزه براى معالجۀ هيسترى مفيد است . به عنوان مقوى معده و براى كشتن كرم معده مصرف مى‌شودو بادشكن است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص361

[pejuhesh237]

در چهارم گرم و در دويم خشك و قوتش تا هفت سال باقيست و منتن او در سيم خشك و با قوهء سمّيه و ترياقيه او غالبکتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص91-92

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و اقسام او قاتل جنين و مخرج او و محلل قوى و مدر بول و حيض و جاذب خون به ظاهر جلد و مبهى

و جهة تحليل رياح و خون منعقد و تب ربع و دفع رطوبات و درد مفاصل

و گزيدن هوام و سگ ديوانه و اسهال رطوبى و مغص ريحى و بلغمى و فالج

و صرع و امراض باردهء دماغى و بحه الصوت و خشونت حلق و شوصهء بلغمى

و مخرج اقسام كرم معده و مفتح خون بواسير

و با زردهء تخم مرغ جهة سرفه خشك و درد پهلو

و با انجير جهة يرقان سددى

و با شراب (حلال:حل کننده) و فلفل و سداب جهة كزاز

و با سكنجبين جهة جمود شير

و با آب خاكستر و آب دريا جهة شكاف عضل

و با مرو فلفل جهة گشودن حيض

و با شراب (حلال:حل کننده) جهة امراض عصب

و با شير و جنطيانا جهة گزيدن سگ ديوانه

و با آب بارشك جهة رفع چرك و بيلات باطنى و با قوابض جهة اسهال رطوبى

و با ادويهء مناسبه جهة برودت معده و جگر و سپرز و استسقا سستى بدن و زردى و كمودة رخسار

و ضماد او جهة داء الثعلب و دندان كرم خورده و ريزانيدن او

و طلاى او در خارج جهة تسكين درد دندان و زخم گزيدهء سگ ديوانه و منع مقاربت هوام

و رفع مضرت پيكان زهردار و مانند او

و با روغن زيتون جهة گزيدن عقرب

و با قيروطى جهة ثاليل و غدد

و با انجير خشك و سركه جهة قوبا

و با زنجار و زاج جهة بردن گوشت زياد كه در بینی متكون می شود

و گذاشتن او در احليل باعث نعوظ شديد

و اكتحال او با عسل جهة قوة باصره و نزول آب و بياض و ظفره

و مضمضه ء طبيخ او با انجير و زوفأ جهة درد دندان كرم خورده

و گذاشتن او بر اورام خبيثه بعد از شكافتن او جهة اخراج اجزاء خبيثهء او

و غرغرهء او با عسل جهة ورم لهات

و با سركه جهة اخراج زالوى در حلق مانده

و بخور و حمول او جهة اخراج جنين ميّت

و بستن او در پارچهء و گذاشتن در ممر آب مانع تكون كرم در آن موضع

و در آن مرزعه و باعث گريختن هوام آن موضع و به دستور بر هر چه بمالند هوام ازو بگريزند

و قطور جوشانيدهء او در روغن زيتون جهة كرى كهنه و درد گوش و طنين و دوى نافع

و مضر دماغ و جگر و مصلحش انارين و انيسون

و مضر سفل و مصلحش كتيرا

و بوى او مضر محرورين و مصلحش بنفشه و نيلوفر و آب سيب و شربت صندل

و اكثار او مورث اسهال و قى و تب و خارش بينى و مصلحش آب مورد و سيب و صندل

و قدر شربتش از يكعدس تا نيم مثقال

و بدلش جاوشير و سكبينج و گويند مطبوخ محروث كه بيخ انجدان باشد بدل اوست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص91-92

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با سكبينج جهت فالج و خدر بشرط ادمان و بلع نمودن سه قيراط آن ممزوج با موم جهت فالج نافع امراض چشم

و كوش و بيني و دهان و حلق و حنجره و صدر و معده و كبد و طحال و مراره

و آشاميدن محلول آن در آب جهت تصفيۀ صوت اعضاء الغذا آشاميدن آن مذيب هر جامد و محلل و پراكنده كنندۀ رياح و با قوابض جهت اسهال رطوبي

و خوردن مقدار يك نخود آن و يا كمتر بقدر برداشت مزاج كه در جوف خمير نان پخته كذاشته بلع نمايند تا چند روز پى هم جهت تحليل استسقاى بارد

هر نوع كه باشد خصوص زقي و طبلي نافع و آشاميدن آن با مو و فلفل جهت كشودن بول و حيض مسماريه و با آب خاكستر و مانند آن الباه

و ماليدن محلول آن در روغن زنبق بر احليل در وقت مقاربت باعث كمال لذت جانبين خصوصا كه در روغن زنبق مدتى بيندازند و در شيشه كرده در افتاب كذارند پس استعمال نمايند

الحمى آشاميدن آن جهت تپ ربع الزينة آشاميدن آن با ماكولات جهت نيكوئى رنك رخسار و چون قدرى از ان را در بيخ درختى كه قلع آن متعذر باشد كذارند آن را مى‌پوساند

و اكر بيك‌دفعه كفايت نشود مكرر نمايند ديكر برنخواهد آمد مانند سقوف خانها و ديوارها مانند درخت پيپل و بركه در بنكاله و هندوستان بر سقوف و ديوار خانها برمى‌آيند

و باندك زمانى ديوارها و سقفها و كنبد و مساجد و حمام را خراب مى‌كنند چنانچه اكثر مى‌برند ليكن اكر اندكى ريشۀ اصلي آن ماند باز سبز مى‌شود.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 362

[pejuhesh237]

و اقسام او قاتل جنين و مخرج او و محلل قوى و مدر بول و حيض و جاذب خون به ظاهر جلد و مبهى

و جهة تحليل رياح و خون منعقد و تب ربع و دفع رطوبات و درد مفاصل

و گزيدن هوام و سگ ديوانه و اسهال رطوبى و مغص ريحى و بلغمى و فالج

و صرع و امراض باردهء دماغى و بحه الصوت و خشونت حلق و شوصهء بلغمى

و مخرج اقسام كرم معده و مفتح خون بواسير

و با زردهء تخم مرغ جهة سرفه خشك و درد پهلو

و با انجير جهة يرقان سددى

و با شراب (حلال:حل کننده) و فلفل و سداب جهة كزاز


و با سكنجبين جهة جمود شير

و با آب خاكستر و آب دريا جهة شكاف عضل

و با مرو فلفل جهة گشودن حيض

و با شراب (حلال:حل کننده) جهة امراض عصب

و با شير و جنطيانا جهة گزيدن سگ ديوانه

و با آب بارشك جهة رفع چرك و بيلات باطنى و با قوابض جهة اسهال رطوبى

و با ادويهء مناسبه جهة برودت معده و جگر و سپرز و استسقا سستى بدن و زردى و كمودة رخسار

و ضماد او جهة داء الثعلب و دندان كرم خورده و ريزانيدن او

و طلاى او در خارج جهة تسكين درد دندان و زخم گزيدهء سگ ديوانه و منع مقاربت هوام

و رفع مضرت پيكان زهردار و مانند او

و با روغن زيتون جهة گزيدن عقرب

و با قيروطى جهة ثاليل و غدد

و با انجير خشك و سركه جهة قوبا

و با زنجار و زاج جهة بردن گوشت زياد كه در بینی متكون می شود

و گذاشتن او در احليل باعث نعوظ شديد

و اكتحال او با عسل جهة قوة باصره و نزول آب و بياض و ظفره

و مضمضه ء طبيخ او با انجير و زوفأ جهة درد دندان كرم خورده

و گذاشتن او بر اورام خبيثه بعد از شكافتن او جهة اخراج اجزاء خبيثهء او

و غرغرهء او با عسل جهة ورم لهات

و با سركه جهة اخراج زالوى در حلق مانده

و بخور و حمول او جهة اخراج جنين ميّت

و بستن او در پارچهء و گذاشتن در ممر آب مانع تكون كرم در آن موضع

و در آن مرزعه و باعث گريختن هوام آن موضع و به دستور بر هر چه بمالند هوام ازو بگريزند

و قطور جوشانيدهء او در روغن زيتون جهة كرى كهنه و درد گوش و طنين و دوى نافع

و مضر دماغ و جگر و مصلحش انارين و انيسون

و مضر سفل و مصلحش كتيرا

و بوى او مضر محرورين و مصلحش بنفشه و نيلوفر و آب سيب و شربت صندل

و اكثار او مورث اسهال و قى و تب و خارش بينى و مصلحش آب مورد و سيب و صندل

و قدر شربتش از يكعدس تا نيم مثقال

و بدلش جاوشير و سكبينج و گويند مطبوخ محروث كه بيخ انجدان باشد بدل اوست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص91-92

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با سكبينج جهت فالج و خدر بشرط ادمان و بلع نمودن سه قيراط آن ممزوج با موم جهت فالج نافع امراض چشم

و كوش و بيني و دهان و حلق و حنجره و صدر و معده و كبد و طحال و مراره

و آشاميدن محلول آن در آب جهت تصفيۀ صوت اعضاء الغذا آشاميدن آن مذيب هر جامد و محلل و پراكنده كنندۀ رياح و با قوابض جهت اسهال رطوبي

و خوردن مقدار يك نخود آن و يا كمتر بقدر برداشت مزاج كه در جوف خمير نان پخته كذاشته بلع نمايند تا چند روز پى هم جهت تحليل استسقاى بارد

هر نوع كه باشد خصوص زقي و طبلي نافع و آشاميدن آن با مو و فلفل جهت كشودن بول و حيض مسماريه و با آب خاكستر و مانند آن الباه

و ماليدن محلول آن در روغن زنبق بر احليل در وقت مقاربت باعث كمال لذت جانبين خصوصا كه در روغن زنبق مدتى بيندازند و در شيشه كرده در افتاب كذارند پس استعمال نمايند

الحمى آشاميدن آن جهت تپ ربع الزينة آشاميدن آن با ماكولات جهت نيكوئى رنك رخسار و چون قدرى از ان را در بيخ درختى كه قلع آن متعذر باشد كذارند آن را مى‌پوساند

و اكر بيك‌دفعه كفايت نشود مكرر نمايند ديكر برنخواهد آمد مانند سقوف خانها و ديوارها مانند درخت پيپل و بركه در بنكاله و هندوستان بر سقوف و ديوار خانها برمى‌آيند

و باندك زمانى ديوارها و سقفها و كنبد و مساجد و حمام را خراب مى‌كنند چنانچه اكثر مى‌برند ليكن اكر اندكى ريشۀ اصلي آن ماند باز سبز مى‌شود.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 362

روش تهيۀ آنغوزه مصفى:
آنغوزه را به مقدار مورد نظر گرفته در الكل  ۶٠  درجه مى‌ريزند و با حرارت ملايمى آن را حل مى‌كنند و صاف مى‌كنند و صاف شده را در حمام ماريه تقطير مى‌كنند تا الكل آن گرفته شود

و اگر قدرى از آن را در آب سرد بريزند قوام يافته و به انگشتها نچسبد.

معمولا از  ١٠٠  واحد آنغوزه با روش فوق در حدود  ٧٠  واحد آنغوزۀ مصفى به دست مى‌آيد.

آنغوزۀ مصفى ضد هيسترى، ضد تشنج، ضد صرع، مدّر، قاعده‌آور و محرك معده و روده‌ها مى‌باشد.

مقدار خوراك آن  ٢ - ۵ / ٠  گرم به‌طور حب و يا مخلوط با يك پوسيون است و  ۴  گرم از آن را در موارد تنقيه مى‌توان مصرف نمود.

تهيۀ گرد آنغوزه: آنغوزه را به مقدار مورد نظر گرفته در گرمخانه  ٢۵  درجه كاملا مى‌خشكانند، كاملا نرم ساييده و از الك ابريشمى نمره  ٨٠  ردّ مى‌كنند، گرد آنغوزه به دست مى‌آيد.

مقدار خوراك آن  ٢ - ۵ / ٠  گرم است كه به‌طور حب يا در پوسيونها مصرف مى‌شود. در موارد تنقيه  ۴ - ١  گرم آن به‌كارمى‌رود.

حب آنغوزه: آنغوزه  ١٠  گرم و عصارۀ كاهو  ٣  گرم را مخلوط كرده، از آن تعداد  ۵٠  حب مى‌سازند و هر دو ساعت فاصله يك حب مى‌خورند.

شير آنغوزه: آنغوزه يك واحد و آب صاف  ٣٠  واحد. اين دو را كاملا مخلوط كرده در هاون چينى داروسازى بسايند تا مثل شير شود و براى دفع تشنج و هيسترى  ١٠٠ - ۵٠  گرم بخورند.

تنقيۀ آنغوزه: آنغوزه  ۴ - ٢  گرم، زردۀ تخم‌مرغ  ١  عدد و دم‌كردۀ ريشۀ خطمى  ٢۵٠  گرم.

ابتدا آنغوزه را با زرده تخم‌مرغ بسايند كه خوب مخلوط شود و كم‌كم دم‌كردۀ خطمى را اضافه كنند و معمولا  ۴ - ٢  گرم سنبل الطيب ساييده نيز به آن اضافه مى‌نمايند

و در موارد قولنجهاى رحمى، بى‌نظمى در عادت ماهيانه و نورالژى هيسترى تنقيه مى‌نمايند.

تنطور آنغوزه: آنغوزه نيم‌كوب شده  ١  واحد و الكل  ٨٠  درجه  ۵  واحد. اين دو را باهم در ظرف سربسته‌اى مخلوط كرده

و براى مدت ده روز مى‌گذارند كه خيس بخورد و گاه‌گاه به هم مى‌زنند و پس از آن با پارچه صاف مى‌كنند.

اين تنطور از عوامل محرّك و ضد تشنج و ضد هيسترى است. مقدار خوراك آن  ١٠ - ١  گرم با يك پوسيون مى‌باشد و در موارد تنقيه  ١۶ - ٢  گرم از آن را مى‌توان استعمال كرد.

در يادداشتهاى دكتر شليمر آمده است كه آنغوزۀ هراتى يا asa foetida چنانچه از نامش برمى‌آيد سابقا در هرات در مساحت وسيعى كشت و كار مى‌شده و در عين حال در ايران نيز

در مناطق آباده، دشت مرغاب، نائين كرمان گياه آن مى‌رويد و آنغوزه از آن گرفته مى‌شود.

توليد آنغوزۀ هرات بيشتر به هندوستان برده مى‌شده و بخصوص ميليونها مردم گياه‌خوار هند كه از نفخ معده رنج مى‌برده‌اند از آنغوزه براى تحليل نفخ معمولا استفاده مى‌كرده‌اند.

در دوران انقلاب هند و درگيرى‌هاى با انگلستان كه اختلالاتى در وضع حمل و نقل كلى هند ايجاد شده ورود آنغوزه از هرات قطع شده بوده است

و در سالهاى  ۵٨ - ١٨۵٧  در حدود  ۶٠ - ۵٠  تن آنغوزه از طريق ايران يعنى از بندرعباس و بوشهر به هندوستان برده مى‌شده است

و شليمر از قول E. Kaempfer در مورد توليد آنغوزه نقل مى‌كند كه تا 300-200 سال پيش يعنى تا سالهاى 1100-1000 هجرى شمسى در جنوب ايران در لارستان نيز برداشت وسيعى

از آنغوزه مى‌شده ولى چون ضمن برداشت اغلب گياه نيز از زمين كنده مى‌شده بتدريج گياه مولد آنغوزه از بين رفته و سالهاست كه در آن مناطق گياه آنغوزه ديده نمى‌شود.

ضمن نقل تاريخچۀ فوق است كه دكتر شليمر به خاصيت ضد نفخ آنغوزه در يادداشتهايش اشاره مى‌كند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 362-363

[pejuhesh237]

.