اشترغار

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

اشترغار:گياهى است خاردار از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Tubuliflorae نام علمى آن Cnicus benedictus L. است.

فارسی:گياهى است تيغ‌دار از انواع شوكه‌ها، در برخى مناطق آن را «خارشتر» نيز مى‌نامند زيرا از علوفه شتران است.

در كتب طب سنتى با نامهاى «اشترغار» و «شوكة المباركه» و ريشۀ آن را «زنجبيل العجم» و «زنجبيل الفارس» آمده است.

چون شبيه گياه «بادآورد» است در برخى كتب آن را به نام «بادآورد» ذكر مى‌كنند.

عربی:و عربان زنجبيل العجم و زنجبيل الفارس خوانند و محروث نيز

یونانی:فرافيون و اثاريون به ثاى مثلثه نيز

و اهل مصر لحاح و به هندى اونت كتاره نامند.

انگلیسی:Blessed thistle

فرانسه:Chardon benit

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

نبات او شبيه به بادآورد و گلش سفيد و خارهاى او دراز

و دانهء او كوچكتر از دانهء بادآورد

و بيخ او شبيه به بيخ انجدان

و بدبو و بدطعم و با تلخى و مستعمل بيخ اوست

و گویند بيخ انجدان خراسانى است .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص25

و مترجم كتاب ابو ريحان گويد كه نبات شيردار است از جهت تجربه مقدارى از آن را برگرفتم چون شير از جرم آن پديد آمد

و به دست من رسيد آن موضع را ريش كرد و مدتى آن جراحت باقى بود

و بهترين آن خراسانى و اجود و مختار آن سفيد سبك خالص خالى از زردى و سياهى قليل المراره و متعدل الجرم كم گره مصمت با اندك حرافت و بشاعت آنست

و مغشوش به بيخ انجدان و غير آن مى‏نمايند و اهل خراسان با گوشت طبخ نمايند

و شيخ داود گفته دو قسم مى‏باشد: طويل و غير طويل. طويل آن معروف به شارب عنبر است و اين ردى است

و فرق ميان آن و ميان بادآورد آنست كه تخم آن كوچك مشهور نزد ما به عصيفريه

و تخم بادآورد زرد و سفيد و خارهاى گياه آن طولانى و در اين تلخى و قبض مى‏باشد

و بهترين آن آنست كه از برموده مى‏آورند و گويند بيخ انجدان خراسانى است و اصلى ندارد

و مخلل بيخ آن يعنى به سركه پرورده آن بهتر از غير مخلل آنست و سركه آن بهتر است از جرم آن.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 149

.اشترخار گياهى است علفى، يكساله كه ارتفاع آن  ٨٠ - ٣٠  سانتى‌متر و ساقه آن راست و به شكل منشور چندوجهى زاويه‌دار و پوشيده از كرك پشمى است.

برگهاى آن درشت، دندانه‌دار با دندانه‌هاى نامنظم كه منتهى به خارهاى كوتاه و تيز مى‌شوند، متناوب داراى رگبرگ سفيد،

پهنۀ برگ پوشيده از كرك سفيد به‌طورى كه رنگ برگ سفيد به نظر مى‌رسد. برگها بدون دمبرگ به ساقه چسبيده‌اند.

گلها به شكل گروهى از گلهاى كوچك زرد كه اطراف آنها را كركهاى ابريشمى فراگرفته در انتهاى ساقه در وسط برگها در ماههاى اواخر بهار و اوايل تابستان ظاهر مى‌شوند.

ميوۀ آن حنايى و مخطط است. تمام اعضاى اين گياه تلخ و كمى تند و بدبو مى‌باشد ولى پس از خشك شدن بوى نامطبوع آن تا حدود زيادى مرتفع مى‌شود.

ريشۀ گياه شبيه ريشۀ گياه مولد انغوزه يا انجدان است و تلخ و تند مى‌باشد.

در مصارف طب سنتى معمولا از برگها و شاخه‌ها و ساقه برگدار آن استفاده مى‌شود ولى از ريشۀ آن نيز در موارد زيادى به عنوان دارو استفاده مى‌نمايند

و چون تند است آن را زنجبيل العجم مى‌نامند.

تكثير اين گياه از طريق كاشت بذر آن در ماههاى اسفند و اوايل بهار البته بسته به شرايط اقليمى محل كاشت، صورت مى‌گيرد.

فاصله مناسب بين بوته‌ها  ٣٠ * ٣٠  سانتى‌متر است. براى مصارف دارويى شاخه و برگهاى گياه را قبل از دوران ظهور گلها در تابستان برداشت مى‌كنند

در اين موقع در ساقه و برگ گياه شيرۀ قرمزرنگ نافذى جريان دارد كه اگر روى پوست بدن بريزد ممكن است خراش و التهاب ايجاد كند

و گاهى منجر به زخم مى‌شود لذا بايد اين كار با دستكش انجام گيرد


چند گياه ديگر در بلوچستان و كوير مركزى ايران مى‌رويند كه آنها نيز خاردار و كوچك و از علوفۀ شتر مى‌باشند و به آنها نيز شترخار مى‌گويند.

اين گياهان از خانوادۀ اسفند Zygophyllaceae مى‌باشد و در زير به‌طور مختصر سه گونه كه داراى خواص دارويى هستند، ذكر مى‌شود.

 ١ . گونه . Fagonia cretica L. گياهى است چند ساله با شاخه‌هاى سبز خوابيده و خارهاى كوچك.

برگهاى آن داراى  ٣  برگچه خطى كمى دراز و نوك‌تيز است و برگچۀ وسطى كمى درازتر مى‌باشد. گلهاى آن ارغوانى است.

 ٢ . گونه خاردار Fagonia arabica L. و مترادف آن F. cretica var arabica T. Anders. گياهى است چند ساله خاردار، با ساقه‌هاى چوبى،

سفت و افراشته.

 ٣ . . Fagonia bruguieri DC. گياهى است چندساله با ساقه‌هاى چوبى، كوتاه و خاردار. خارهاى آن درازتر از گونه‌هاى قبلى است.

برگهاى پايين آن داراى  ٣  برگچه و ساير برگها داراى  ١  برگچه هستند. گلهاى آن به رنگ قرمز روشن است. . کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 356-354

[pejuhesh237]

و گياه تازهء او را مثل كاهو در موصل و مصر میخورند .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص25

. منبت آن خراسان و ريگستان مرو و نخجوان و جبال موصل و بغداد و آذربايجان و بهترين آن خراسانى کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 149


اين گياه بومى جنوب اروپاست، بخصوص در حاشيه مديترانه در باغهاى زيتون انتشار دارد. در ايران در اغلب مناطق مى‌رويد.

در آذربايجان در تبريز، ماكو، سلماس و در گرگان، مازندران در آمل، در گيلان در رستم‌آباد، در اطراف تهران، شهرستانك، دماوند،

بين آب‌گرم و على‌آباد، هشتگرد، سرخه‌حصار، بين تهران و آبعلى، بين تهران و كرج، در قزوين، كرج، در كرمانشاه در قصرشيرين در همدان،

در لرستان در شهبازان، بيشه، بختيارى، كشور در خوزستان در راه بهبهان به آغاجارى

و در اطراف اهواز در كاشمر توسط گياه‌شناسان شناسايى شده است

 ١ . گونه . Fagonia cretica L:اين گياه در هند، افغانستان، عربستان، ايران و در مناطق مديترانه انتشار دارد.

در ايران در مكران و بلوچستان نزديكى گه ديده مى‌شود. در زيارت با نامهاى محلى «دوهولاك» ، «كاركاوگ» و «كاراكوك» شناخته مى‌شود.


 ٢ . گونه خاردار Fagonia arabica L:ين گياه در ايران در راه بين هامون و هلمند و در بلوچستان مى‌رويد.

در بلوچستان با نامهاى محلى «كاركاوا» ، «كانديرو» و «داماترو» شناخته مى‌شود. در هند و عربستان نيز انتشار دارد.

 ٣ . . Fagonia bruguieri DC. اين گياه در اطراف يزد جادۀ يزد، اصفهان و حسين‌آباد ديده مى‌شود.. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص -357- 355

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و در سيم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص25


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و مسيح در دويّم گفته کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 149

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و بهترين او به سركه پرورده است

مفتح سدّه و مدر بول و با قوهء ترياقيه

و مسخّن معده و مشهّى و هاضم

و يك مثقال از جرم او جهة تب ربع كه از مادهء بلغم باشد نافع

و طلاى او با سركه جهة اورام بادره و تسكين دردها

و سركهء او در قوة مثل سركهء عنصل

و در افعال بهتر از جرم او

و قدر شربت از سركهء او تا پنج مثقال و از جرم او تا دو درهم

و مضر گرده و مغثى و مصلحش شربت غوره و ریباس

و بدلش انجدان و عرق او جهة گرده و جكر و سپرز نافع

و قدر شربت از عرقش تا سه اوقيه است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص25


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و مدر بول و دافع يرقان و اسهال مرارى و خلفه و با قوّت ترياقيت خصوص خل آن

و مهيج شهوت طعام و هضم آن و جلاى رطوبات معده و تقويت آن و دفع يرقان و اسهال مرارى و خلفه

و ضرر سموم بارده و وجع مفاصل نافع

و مقئ و لاذع و بطى‏الهضم و جشأ و رايحه آن مدتى مى‏ماند

نه به سبب ديرى هضم آن بلكه به سبب شدت نفوذ و غوص و بقاى آن در جرم معده.

و صنعت خل و سكنجبين و عرق آن در قرابادين ذكر يافت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 149

[pejuhesh237]

و بهترين او به سركه پرورده است

مفتح سدّه و مدر بول و با قوهء ترياقيه

و مسخّن معده و مشهّى و هاضم

و يك مثقال از جرم او جهة تب ربع كه از مادهء بلغم باشد نافع

و طلاى او با سركه جهة اورام بادره و تسكين دردها

و سركهء او در قوة مثل سركهء عنصل

و در افعال بهتر از جرم او

و قدر شربت از سركهء او تا پنج مثقال و از جرم او تا دو درهم

و مضر گرده و مغثى و مصلحش شربت غوره و ریباس

و بدلش انجدان و عرق او جهة گرده و جكر و سپرز نافع

و قدر شربت از عرقش تا سه اوقيه است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص25


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و مدر بول و دافع يرقان و اسهال مرارى و خلفه و با قوّت ترياقيت خصوص خل آن

و مهيج شهوت طعام و هضم آن و جلاى رطوبات معده و تقويت آن و دفع يرقان و اسهال مرارى و خلفه

و ضرر سموم بارده و وجع مفاصل نافع

و مقئ و لاذع و بطى‏الهضم و جشأ و رايحه آن مدتى مى‏ماند

نه به سبب ديرى هضم آن بلكه به سبب شدت نفوذ و غوص و بقاى آن در جرم معده.

و صنعت خل و سكنجبين و عرق آن در قرابادين ذكر يافت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 149


اين دارو بازكنندۀ گرفتگى و انسداد و گرم‌كنندۀ معده و اشتهاآور است به هضم غذا كمك مى‌كند، ادرار را افزايش مى‌دهد

و براى يرقان و اسهال صفراوى و رفع بى‌اشتهايى دورۀ نقاهت و بيمارى‌ها بسيار مؤثر است.

پروردۀ ريشۀ آن در سركه براى بيمارى‌هاى فوق بسيار مفيد است.

مقدار خوراك از سركۀ آن تا  ٢۵  گرم و از عرق اشترخار تا  ١٠٠  گرم است ماليدن كوبيدۀ شاخه و برگها و ريشۀ آنكه در سركه پرورده شده باشد، براى تسكين دردها مفيد است.

اشترخار مضر دماغ و كليه است و قى‌آور مى‌باشد و بوى آن تا مدتى مى‌ماند.

براى رفع اين عوارض بايد از شربت غوره يا شربت ريواس استفاده كرد. عرق اشترخار براى كبد و كليه و طحال مفيد است

و به عنوان ضد سم و ضد سرطان نيز طرف توجه مى‌باشد.

تهيۀ سركه اشترخار: گياه اشترخار و ريشۀ آن را گرفته پس از تميز كردن كاملا خرد مى‌نمايند و در سركه انگورى مى‌ريزند

و ظرف آن را 40 روز در آفتاب مى‌گذارند پس از آن آمادۀ مصرف است.

سكنجبين عسلى اشترخار: ١  كيلوگرم عسل سفيد معطّر را با حدود  ۵ / ٢  ليتر آب مخلوط كرده، مى‌جوشانند و كف آن را مى‌گيرند

و نيم كيلوگرم سركه خارشتر كه روش تهيۀ آن فوقا ذكر شد، در آن ريخته و مجموع را با آتش ملايم مى‌جوشانند تا قوام آيد

و سپس آن را سرد كرده در شيشه مى‌ريزند مقدار خوراك از اين سكنجبين هربار تا  ۴٠  گرم است و براى رفع سردى معده، رحم،

سفتى طحال، تبهاى سرد بلغمى و تب ريوى نافع است و قاعده‌آور، ضد نفخ و ضد سم مى‌باشد.

روش تهيۀ عرق اشترخار:

 ١ . گياه اشترخار را با ريشه تميز و خرد كرده در آب بريزند و پس از  ١٢  ساعت با روش تقطير عرق آن را بگيرند.

 ٢ . گياه اشترخار و ريشۀ آن را خرد كرده، در سركه پرورده نموده و سپس آن را از طريق تقطير عرق‌گيرى مى‌نمايند.

اين عرق خيلى مفيدتر از عرق با روش اول است.

خواص اقسام دیگر آن: عموما تلخ، قابض، تونيك و تب‌بر مى‌باشند.

خوردن آنها از نظر پيشگيرى آبله مفيد است. براى استسقا نافع است و در موارد اختلالات ناشى از مسموميتها اثر مفيد دارد.

برگها و سرشاخه‌هاى جوان و سبز آن خنك‌كننده است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد ص 357-356




.صنعت خل اشترغار

بكيرند اشترغار را و ريزه‏ريزه كرده در سركه انكورى اندازند و چهل روز در افتاب بكذارند پس استعمال نمايند و اين سركه عنصل است‏

سكنجبين خل اشترغار

نافع از براى برودت در سركه انكورى اندازند و چهل روز در افتاب بكذارند پس استعمال نمايند و اين سركه عنصل معده و احشاء و هضم طعام

و رفع رياح و نفخ و ترياق سموم بارده و مدر طمث و زائل‏كننده برودت رحم و صلابت طحال است و از براى حميات بارده بلغميه و حمى ربع و

بالجمله منافع بسيار دارد

صنعت آن‏

بكيرند عسل سفيد خوشبوى فائق دو رطل و چهار رطل و نيم آب در آن ريزند و بجوشانند و كف آن را بكيرند تا ديكر كف نياورد و يك رطل خل

خمر كه اشترغار در آن پرورده باشند بطريق مذكور در آن ريزند و باتش ملايم بقوام اورند پس سرد نموده در شيشه‏ها كرده و سر انها را

بسته عند الحاجت بكار برند شربتى ده درم‏

عرق اشترغار جهت كرده و سپرز و جكر نافع است‏

صنعت آن‏

دو قسم است قسم اول آن است كه اشترغار را ريزه‏ريزه كرده شب در آب بخيسانند و صبح بطريق كلاب عرق كشند قسم دوم آنكه

اشترغار در سركه پرورده پس از آن سركه و جرم اشترغار را در سركه پرورده پس از آن سركه و جرم اشترغار بطريق تصعيد مقطر نمايند

و اين عرق سپرز را به نهايت نافع است‏ کتاب قرابادین کبیر ص 627

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.طعم تلخ گياه مربوط به وجود ماده‌اى به نام كنيسين   است كه خاصيت تب‌بر را به گياه مى‌دهد.

كنيسين ماده‌اى است خنثى كه به شكل سوزنهاى سفيدى متبلور مى‌شود.

در آب گرم بيشتر از آب سرد حل مى‌شود و در الكل بخوبى محلول است، طعم آن فوق العاده تلخ مى‌باشد.

علاوه بر كنيسين در گياه كمى اسانس، پتاسيم، كلسيم، منيزيم، صمغ، لعاب، كمى تانن و انواع قندها به مقدار جزيى وجود دارد.

در دانه‌هاى اين گياه در حدود  ٢۵  درصد روغن قابل استخراج وجود دارد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 354