ابوخلسا

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

ابو خلسا: گياهى است از خانوادۀ گاوزبان Boraginaceae نام علمى آن Alkanna tinctoria Tausch. و مترادف آن Anchusa tinctoria L.

گياهى است كه نام يونانى آن انخوسا Ankhusa مى‏باشد و واژه‏هاى" انجوشا"،" انحسا"،" انجوسيا"،" انحوسا"،" انحيا" اشكال تصحيف‏ شده

آن مى‏باشند. اين گياه در كتاب دياسقوريدوس ذيل" انحسا" در الحاوى" انجوشا" در ابنيه" شنكار" در صيدنه" اروسا"

در قانون، شرح اسماء، مفردات ابن بيطار و تذكره" شنجار" در اختيارات، تحفه و مخزن" ابو خلسا" آمده است.

در لغت‏نامه دهخدا ذيل انوخلسا آمده است، انوخلسا، انوخلثا، ابو خلسا، شنقار [اصل شنقاد]، كحلا،

به سريانى حالوما [اصل حالرما] و بلفظى ديگر بالقس

و به فارسى كاهوخر، انوخلسا و ابو خلسا محرف انوخسا، انخسا يونانى است (يادداشت دهخدا).


هندى :رتن جوت

سريانى :عاقرشمعا و حالوما و كحلا و كحيلا هر يك به عربى اسم نوعى از ابو خلسا است

و هرقلو و هرقلوى و هيقيلوس نيز گويند .

فارسی: هوچوبه

عربی:«شنكار» ، «شنجار» ، «حناء الغول» ، «خس الحمار» ، «رجل الحمامه» و «شجرة الدم»

یونانی:ابو خلسا

انگلیسی:Orchanet و Alkanet

فرانسه: Orcanette ، Buglosse tinctoriale، Orcanete و Alkanna و Gremil tinctorial

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

و اصناف می باشد

قسم اول نباتيست شبيه به برگ كاهو و باريكتر

و با خشونت و سياه لون و ملاصق زمين و ساقش مزغّب

و گلش اشقر و دانهء او سياه و بیخش

به قدر انگشتى و بسيار سرخ و قوتش تا چهار سال باقى می ماند.

و قسم ثاني را برگ بزرگتر و خشن‌تر و ساقش دراز

و خشن و پر شعبه و گلش مايل به بنفشى و ريزه

و قسم سيم را برگ ريزه تر از اول و خشونت كمتر

و شاخهاى او ريزه و گلش بنفش و بیخش درازتر

و سرخ و تند طعم تر از همه

و قسم چهارم شبيه به ثالث و از آن گلش ريزه‌‌تر

و به غايت سرخ کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص 11


متن قرابادین كبير مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

قسم اول:

و اين قسم را عوام بغداد عرق فالوذج و به بعضى لغات فنجيون به فا و نون و جيم و ياى مثناة تحتانيه و واو و نون

و به عربى حميرا به سبب بسيار سرخ بودن آن نامند

ماليقى گفته رنگ آن در تابستان سرخ مى‏گردد مانند رنگ خون و چون به دست برسد رنگ مى‏گرداند آن را

صنف ثانى‏ و قبض آن زياده از صنف اول و بيخ آن سرخ مانند خون و قابض‏تر از بيخ صنف اول کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 119



گياهى است چند ساله، كوچك، پوشيده از تارهاى زبر. برگهاى آن متناوب، شبيه برگ كاهو بدون دمبرگ، كوچك، خشن به رنگ خاكسترى تيرۀ مايل به سياه.

گلهاى آن آبى و بندرت قرمز ارغوانى و سفيد است كه در انتهاى شاخۀ گل‌دهنده به شكل خوشه ظاهر مى‌شود.

ريشۀ آن كمى ضخيم است و در ريشه‌اش ماده‌اى به رنگ قرمز تيره وجود دارد كه مادۀ عامل آن است و به عنوان رنگ نيز از آن استفاده مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 285

[pejuhesh237]

اول صنف‏ و منبت آن زمين‏هايى است كه خاك آن طيب باشد.

صنف ثانى‏ و منبت آن صحراها . صنف ثالث‏ منبت آن مواضع رمليه.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 119



اين گياه در اروپا و مناطق مديترانه‌اى مى‌رويد. در ايران اين گونه تا به حال ديده نشده است

ولى چند گونۀ ديگر از اين جنس كه احتمالا از نظر خواص مشابه اين گونه نمى‌باشد در ايران مى‌رويد از جمله:


١ . Alkanna orientalis) L. (Boiss. كه مترادف آن Alkanna orientalis L. و Lithospermum orientalis L. مى‌باشد.

اين گونه در كوه الوند همدان، كوه خرقان و در شمال غرب ايران در آذربايجان در اطراف تبريز و در ديلمان ديده مى‌شود.

 ٢ . Alkanna graeca Boiss. et Sprun. كه در گنجنامۀ همدان ديده شده است.

 ٣ . Alkanna frigida Boiss. كه در توچال و دامنه‌هاى بلند البرز، بين امامزاده داوود و لاد و دزدرّه نزديك شهرستانك ديده مى‌شود. .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 286

[pejuhesh237]

همه اجزائ ان استفاده میشود

هیچ جزئ ان سمی نیست.






.از ريشۀ ابو خلسا در طب سنتى براى رنگين كردن مرهمهاى خشك‌كنندۀ زخمها استفاده مى‌شود

كه ضمن رنگين كردن خاصيت خشك كردن نيز به آن مى‌دهد.

ريشۀ گياه ابو خلسا معمولا از چين به ساير كشورها صادر مى‌شود.

در چين از آن به عنوان معرّق و محلل و براى فروكش كردن تاولهاى آبله مصرف مى‌شود.

در موارد خارش و بيمارى‌هاى پوستى انگلى خارشدار نظير جرب نيز تجويز مى‌شود کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 287

[pejuhesh237]

قسم اول :در اول دويم گرم و خشك

و قسم ثاني :و قابض‌تر از قسم اول

و قسم سيم :و سرخ و تند طعم تر از همه

و قسم چهارم :در آخر دويم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص 11

متن قرابادین كبير مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

قسم اول :

و محلّل اخلاط مرارى و مالحه

و قابض اسهال و مدرّ حيض و دابغ معده و مجفف

و طبيخ او جهة درد سپرز و جگر و نقرس و درد گرده

و حصاة و يرقان و تبهاى كهنه

و طلاى او جهة بهق و سوختگى آتش و جراحات و تحليل خنازير

و با آرد جو جهة حمره كه باد سرخ گويند

نافع و مصدّع و مصلحش روغن بنفشه و كدو

و قدر شربتش دو درهم است چو بیخ او را در روغن بجوشانند

و قيروطى ترتيب دهند جهة سوختگى آتش

و حمول آن و به دستور حمول بیخش با ماء العسل مخرج جنين

و در جميع افعال بیخ او قوى تر است

و قسم ثاني :و ضمادش جهة حمره و منع عرق انفع

و بسيار حابس طبع است

و قسم سيم :

و جهة گزيدن افعى دو مثقال از بیخ او با شراب بهترين اشياء است

و تعليق او مانع گزيدن هوام

قسم چهارم :

و يك مثقال و نیم او با مثل او زوفاء و قردمانا جهة حبّ القرع

و ساير كرم امعأ بغايت نافع

و ضمادش با پيه بز يا پيه خوك جهت خنازير و نقرس و اورام صلبه

و عصارهء او با عسل جهة قلاع و حمول و جلوس

در طبيخ او جهة ورم صلب رحم و احتباس حيض

و اخراج جنين و سعوط او جهة تنقيهء دماغ و رفع آثار

و غلظة طبقات چشم و با سركه شرباً

و ضماداً جهة سپرز مفيد و قطور روغنى كه در او جوشانيده باشند

جهة درد گوش و ثقل سامعه بهترين ادويه و جالى بياض چشم

و محلّل ورمها است و گلش در جميع افعال قویتر از برگ او

و آشاميدن بیخ و گل و تخم او به قدر يك مثقال به غايت مدرّ حيض

و مخرج جنين مرده و زنده است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص 11

متن قرابادین كبير مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


افعال و خواص و منافع صنف اول آن‏: محلل اخلاط مرارى و مالح و قابض اسهال و مدر حيض و دابغ معده و مجفف

و آشاميدن عصاره يا طبيخ آن با شراب مسمى به ماء القراطن جهت درد سپرز و جگر و نقرس و درد گرده و تفتيت حصات و يرقان و تبهاى كهنه

و شرب برگ آن با شراب جهت عقل بطن و حبس اسهال مفيد.

افعال و خواص و منافع صنف رابع آن‏: سعوط آن جهت تنقيه دماغ و رفع آثار و غلظت طبقات عين

و غرغره عصاره آن با عسل جهت قلاع ابو خلسا جزو اعظم بعض مراهم است

و صاحب خلاصة التجارب دم‏الاخوين را عصاره ابو خلسا نوشته و دهن و قيروطى و مراهم آن در قرابادين ذكر يافت و جالينوس در سادسه گفته

كه قوّت همه اصناف شنجار برابر نيست بلكه صنفى را كه ابولوقلنا نامند بيخ آن قابض با اندك تلخى است

و از اين جهت شرب آن نافع است جهت وجع گرده و طحال

و ضماد آن با آرد جو يا با سركه حمره و بهق و تقشر جلد را مفيد و امّا برگ آن ضعيفتر است از بيخ آن

و ليكن خالى از قبض و تجفيفى نيست و لهذا نافع است جهت استطلاق بطن آشاميدن مسحوق آن با شراب.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 119-120

[pejuhesh237]

قسم اول :

و محلّل اخلاط مرارى و مالحه

و قابض اسهال و مدرّ حيض و دابغ معده و مجفف

و طبيخ او جهة درد سپرز و جگر و نقرس و درد گرده

و حصاة و يرقان و تبهاى كهنه

و طلاى او جهة بهق و سوختگى آتش و جراحات و تحليل خنازير

و با آرد جو جهة حمره كه باد سرخ گويند

نافع و مصدّع و مصلحش روغن بنفشه و كدو

و قدر شربتش دو درهم است چو بیخ او را در روغن بجوشانند

و قيروطى ترتيب دهند جهة سوختگى آتش

و حمول آن و به دستور حمول بیخش با ماء العسل مخرج جنين

و در جميع افعال بیخ او قوى تر است

و قسم ثاني :

و ضمادش جهة حمره و منع عرق انفع

و بسيار حابس طبع است

و قسم سيم :

و جهة گزيدن افعى دو مثقال از بیخ او با شراب بهترين اشياء است

و تعليق او مانع گزيدن هوام

قسم چهارم :

و يك مثقال و نیم او با مثل او زوفاء و قردمانا جهة حبّ القرع

و ساير كرم امعأ بغايت نافع

و ضمادش با پيه بز يا پيه خوك جهت خنازير و نقرس و اورام صلبه

و عصارهء او با عسل جهة قلاع و حمول و جلوس

در طبيخ او جهة ورم صلب رحم و احتباس حيض

و اخراج جنين و سعوط او جهة تنقيهء دماغ و رفع آثار

و غلظة طبقات چشم و با سركه شرباً

و ضماداً جهة سپرز مفيد و قطور روغنى كه در او جوشانيده باشند

جهة درد گوش و ثقل سامعه بهترين ادويه و جالى بياض چشم

و محلّل ورمها است و گلش در جميع افعال قویتر از برگ او

و آشاميدن بیخ و گل و تخم او به قدر يك مثقال به غايت مدرّ حيض

و مخرج جنين مرده و زنده است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص 11


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


افعال و خواص و منافع صنف اول آن‏:

محلل اخلاط مرارى و مالح و قابض اسهال و مدر حيض و دابغ معده و مجفف

و آشاميدن عصاره يا طبيخ آن با شراب مسمى به ماء القراطن جهت درد سپرز و جگر

و نقرس و درد گرده و تفتيت حصات و يرقان و تبهاى كهنه

و شرب برگ آن با شراب جهت عقل بطن و حبس اسهال مفيد.

افعال و خواص و منافع صنف رابع آن‏:

سعوط آن جهت تنقيه دماغ و رفع آثار و غلظت طبقات عين

و غرغره عصاره آن با عسل جهت قلاع ابو خلسا جزو اعظم بعض مراهم است

و صاحب خلاصة التجارب دم‏الاخوين را عصاره ابو خلسا نوشته و دهن و قيروطى

و مراهم آن در قرابادين ذكر يافت و جالينوس در سادسه گفته

كه قوّت همه اصناف شنجار برابر نيست بلكه صنفى را كه ابولوقلنا نامند بيخ آن قابض با اندك تلخى است

و از اين جهت شرب آن نافع است جهت وجع گرده و طحال

و ضماد آن با آرد جو يا با سركه حمره و بهق و تقشر جلد را مفيد و امّا برگ آن ضعيفتر است از بيخ آن

و ليكن خالى از قبض و تجفيفى نيست و لهذا نافع است جهت استطلاق بطن آشاميدن مسحوق آن با شراب.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 119-120
ريشۀ آن محلل اخلاط تلخ است و اسهال را بند مى‌آورد و قاعده‌آور است.

اگر عصاره يا پختۀ ريشۀ آن با سركه رقيق خورده شود براى تسكين درد طحال، كبد، نقرس و كليه

و همچنين براى خرد كردن سنگ مثانه، يرقان و تبهاى كهنه مفيد است.

ماليدن آن با سركه براى تحليل خنازير با روغن گل براى سوختگى آتش،

جراحتها و ترك خوردن پوست و با آرد جو براى باد سرخ نافع است.

خوردن برگ آن با سركه رقيق براى بند آوردن اسهال مفيد مى‌باشد.

ابو خلسا بخصوص در گرم‌مزاجان سردرد مى‌آورد و از اين نظر بايد با روغن بنفشه و روغن كدو خورده شود.

مقدار خوراك آن  ٨  گرم است. شياف تهيه شده از گرد ريشۀ آنكه با آب عسل درست شود براى اخراج جنين و آوردن قاعده مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 286-287



[دستور اخذ دهن هوجويه كه شيره هوجويه گويند]

دستور اخذ دهن هوجويه كه شيره هوجويه كويند آن است كه آن را در روغن اندازند

و باتش ملايم بجوشانند كه شيره سرخ از آن بيرون آيد

[دهن ابو خلسا]

دهن ابو خلسا جهت‏ درد كوش و ثقل سامعه بهترين دواها است قطورا و جالى بياض چشم و محلل ورمها است‏

صنعت آن‏

بكيرند قسم رابع ابو خلسا را و در آب بجوشانند تا مهرا شود پس در روغن بجوشانند تا آب برود

و روغن بماند صافى نموده در شيشه نكاه دارند بوقت حاجت استعمال نمايند

قيروطى متخذ از پنج قسم قسم اول ابو خلسا نافع از براى سوختكى آتش‏

صنعت آن‏

بكيرند بيخ آن را و در آب بجوشانند تا مهرّا شود روغن داخل كرده بجوشانند تا آب برود و روغن بماند صافى نموده

از آن روغن با موم قيروطى ساخته استعمال نمايند

قيروطى ديكر كه ماليدن بر دست و پا جهت شقاق بر دو خشكى دست و پا و سوختكى آتش مفيد است‏

صنعت آن‏

بكيرند ابو خلسا را با ساق و بيخ و برك و بجوشانند و صافى نموده در روغن كنجد

و پيه بز باز بجوشانند تا پيه كداخته شود صافى نموده قدرى موم كافورى داخل كرده بجوشانند تا آب برود و موم روغن بماند استعمال نمايند

مرهم هوجويه زخمها بد خبيث و اورام و تشنج و تمدد و جراحات را نافع است‏

صنعت آن‏

موم زرد دو مثقال و در نسخه ديكر چهار مثقال است بروغن كنجد تازه پنج مثقال كداخته ابو خلسا مقدار

يك مثقال كوفته بيخته بعد از فرود اوردن از آتش در آن حل كرده در هاون بدسته بمالند تا نيكو مخلوط شود نكاه داشته بكار برند

مرهم شنجار كه آن را مرهم هوجويه نامند و اين مرهم ابو خلسا است‏

صنعت آن‏

روغن كنجد هشت مثقال موم صافى بقدر حاجت هوجويه دو مثقال هوجويه را كوفته بيخته در روغن بجوشانند

و صاف نموده موم را در آن كداخته بكار برند

مرهم ابو خلسا نافع از براى تشنج و تمدد حادث از جراحات‏

صنعت آن‏

موم غير مغسول چهار مثقال روغن كنجد پنجاه مثقال بدستور مقرر مرهم سازند و استعمال نمايند

مرهم شنجار نافع از براى قروح مزمنه و بواسير و نواصير

صنعت آن‏
قند موم سفيد از هريك ده مثقال شنجار يعنى هوجويه ده مثقال كثيرا دنبه كوسفند كداخته از هريك بيست مثقال بدستور مرهم سازند


مرهم هوجويه زخمها را زود باصلاح اورد و كوشت بروياند.

صنعت آن‏

هوجويه دور و درم انزروت سفيداب از هريك يك درم روغن كنجد درم موم سفيد سه درهم ادويه كوفته بسايند

و موم را در روغن كنجد بكذارند و مجموع را در هاون كرده بمالند

نسخه ديكر كه همان نفع دهد

صنعت آن‏

دو درم هوجويه در پنج مثقال موم و پانزده مثقال روغن كل بجوشانند تا قوت هوجويه در آن داخل شود صاف كرده موم داخل كنند

و بمالند تا مرهم شود و بر زخم كذارند و بر آن مداومت نمايند .کتاب قرابادین کبیر ص 585

[pejuhesh237]

.