يتوع

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

يتوع
فارسی:
عربی:
یونانی:
انگلیسی:
فرانسه:
آلمانی:
ایتالیائی:

[pejuhesh237]

اسم جنس جميع نبات شيردار است

و گويند از مطلق او مراد لاغيه است چه آن بهترين اقسام اوست

چون هر چه اسم مخصوصى داشته اند مذكور گرديد

لهذا در اينجا ذكر خواص كليهء آن بيان می شودکتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص265

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

شير آن حار و حاد مسهل محرق باشد

و مشهور از آنها هفت نبات است عشر و شبرم و لاغيه و ارطنيثا و ماهودانه و مازريون و بنطافلن كه ذو خمسة الاوراق نامند

و جميع آنها سمى قتال‏اند و نيز يافته‏اند بعضى يتوعات حاده خارجيه از اين نبات مشهور را مانند اذان الفار

و نوعى از لبلاب و فرفخ برى يعنى بقله الحمقاى برى و قوسنجى كه شاخ‏هاى آن طولانى

و بزرگ‏تر از يك ذرع و مايل به سرخى‏ شبيه به شاخ‏هاى زيتون و مملو از لبنى سفيد حاد باشد

و برگ آن شبيه به برگ زيتون و از آن طولانى‏تر و نازك‏تر و به اطراف شاخ‏هاى آن پنج شاخه باريك شبيه به شاخ‏هاى اذخر

و به اطراف آنها قبه‏ها و سرها كه ثمر آنست و مايل به تقعير شبيه به صنفى از اذخر

و بيخ آن غليظ خشن و آشاميدن لبن آن مقدار دو دانگ مسهل بلغم

و امّا نوع ماده آن كه آن را جوزى نامند شبيه به نبات اذان الفار و از آن بزرگتر و قوى‏تر و سفيدتر

و برگ آن شبيه به برگ مورد و از آن بزرگتر و بدبو و اطراف آن تند و خاردار

و شاخ‏هاى آن بقدر يك شبر از بيخ آن روييده و ثمر آن در بعضى سالها بيشتر و بعضى كمتر

و در بزرگى بقدر جوز كوچكى و اندك گزنده زبان مانند پوست گردكان

و بيخ آن نيز شبيه به بيخ آن و لبن و بيخ و برگ و ثمر آن در قوّت مانند صنف اول

و از آن قوى‏تر و بحرى آن كه خشخاش نامند شاخ‏هاى آن بقدر چند شبر و مايل به سرخى و پنج و يا شش عدد

و برگ‏هاى آن كوچك نازك اندك طولانى شبيه به برگ كتان

و ثمر آن شبيه به كرسنه و سرهاى آن مضاعف و مدور

و گل‏هاى آن سفيد و بر اطراف قضبان سرها متصل به هم و مستدير

و در آن ثمرى و شاخ‏هاى آن از يك بيخ روييده و تمام نبات آن مملو از شير و مستعمل اين صنف است

و در قوّت مانند دو صنف اول و گفته‏اند يتوعى ديگر مى‏باشد كه آن را مشمس نامند يعنى داير با شمس

و ثمر و ورق آن شبيه به بقلة الحمقا و از آن باريك‏تر و شديد الاستداره

و شاخ‏هاى آن چهار و يا پنج از يك بيخ روييده بقدر يك شبر و باريك سرخ رنگ مملو از لبن سفيدى

و چتر آن شبيه به چتر شبت و تخم آن شبيه به زيره و تمامى آن با حركت شمس دور مى‏نمايند

و تخم و لبن آن را جمع مى‏نمايند مانند بزور و البان نباتات ديگر

و قوّت آن مانند قوّت اصناف ديگر و از آن ضعيفتر و بعضى اين را مانند سقمونيا دانسته‏اند

در قوّت و منبت آن را مزارع گفته‏اند و نيز گفته‏اند يتوعى ديگر مى‏باشد كه آن را سروى نامند

ساق آن از يك شبر تا يك ذرع و سرخ رنگ و برگ آن از ساق آن مى‏رويد شبيه به برگ ارز تازه روييده

و اين نيز مملو از لبن است و در قوّت مانند اصناف مذكوره

و نيز گفته‏اند يتوعى ديگر مى‏باشد كه در سنگستانها و ميان احجار مى‏رويد

و با شاخ‏هاى محيط بر آن از هر دو جانب و كثير الورق شبيه به برگ مورد و باريك و سرخ رنگ

و ثمر آن مانند ثمر عسف و اين نيز با يتوعيت بسيار و در عمل مانند آنها است

و نيز نوعى عريض الورق شبيه به برگ قلومس مى‏باشد

و بيخ و برگ و لبن آن مسهل كيموس مايى و به گمان بعضى فيلوسا نوع يتوعى است كه به يونانى آن را فورياسايس نامند

و نيز نوع ديگر مى‏باشد ساق آن بقدر يك ذرع و زياده بر آن و مربع و پرگره و برگ آن كوچك ريزه و اطراف آن تند

و گل آن سروى ريزه بنفش رنگ و تخم آن پهن شبيه به عدس و بيخ آن سفيد مملو از لبن و گاه يافته مى‏شود

در بعضى مواضع نبات اين نوع بسيار بزرگ و بيخ آن نيز بزرگ

و چون مقدار يك مثقال آن را بياشامند با ماء العسل اسهال شكم نمايد و همچنين ثمر آن

و همچنين لبن آن را چون با آرد كرسنه بسرشند و بايد كه از برگ آن زياده از سه مثقال تناول ننمايند

و همچنين از آب آن و بعضى مردم يتوع نباتى كه ساق آن مجوف بقدر يك ذرع به سطبرى اصبعى

و اطراف ساق آن منشعب و برگ‏هاى آن بعضى بر ساق آن

و بعضى بر شعب آن رسته امّا برگ‏هايى كه بر ساق آن است طولانى شبيه به برگ بادام

و از آن عريض‏تر و بسيار نرم‏تر و برگ‏هايى كه و بر شعب آن‏

است كوچكتر شبيه به برگ زراوند و لبلاب و ثمر آن بر اطراف شعب آن مستدير الشكل شبيه به حب كبر

و در جوف آن سه تخم متفرق بعضى از بعضى و بزرگتر از حب كرسنه و چون آن را مقشر نمايند مغز آن شيرين باشد

و بيخ آن باريك سفيد و بى‏انتفاع در طب و نبات آن مملو از لبنى باشد مانند يتوع.

حكيم فاضل ديسقوريدوس نوشته كه همه اين اصناف را من مشاهده نموده‏ام اقوى و مختار لبن آنها

پس تخم آنها پس بيخ آنها پس ورق آنها است و عند الاطلاق مراد لبن لاغيه است

و آنچه از اينها به اسمى مخصوص مشهور بودند جابجا مذكور شد و در اينجا ذكر خواص كليه آن بيان مى‏يابد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 799-800

[pejuhesh237]

محل رویش هر یک از اقسام:

و منبت آن اماكن خشنه و كوهستان

و منبت اين نيز زمينهاى صلب و كوهستانها

و منبت آن بيشتر خرابه‏ها و بيرون اطراف شهر.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 799-800

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

جميع يتوعات در غاية گرمى و خشكى و اكثر آن در مرتبهء چهارم کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص265

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و متوسط آنها را در سيّم و ضعيفه آنها را در دويّم و با قوّت سميت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 799-800

[pejuhesh237]

و با سميت اند و جراحت كنندهء جلد کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص265

[pejuhesh237]

و مسهل قوى در همهء امزجه

و مورث اسهال دموى و قرحهء امعا و زجر و پيچش و غثيان و انقلاب معده

و تقلب نفس و غشى و استعمال او را در خارج بدن جايز دانسته‌اند

و اگر به خوردن بعضى از آن احتياج افتد زیاده از دو سه قطره از شير او بدون مصلحى نبايد اشاميد

و مصلحات او نشاسته و آرد جو و روغن بادام و گل سرخ و رب سوس و كثيراست

و دوغ سرد كرده رافع افراط عمل اوست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص265

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

مقرح جلد و قتال و چون در بركه افتد ماهيان تمام بر بالاى آب آيند.

اكتحال لبن آن قاطع ظفره قطور آن بر دندان كرم خورده مفتت حصات و مسقط آن

و با قطران سرشته اقوى جهت آنكه محافظ دندانهاى صحيح است

و همچنين با موم سرشته و چون دندانهاى صحيح را به موم گرفته پس بر دندانهاى متأكل لبن آن را بچكانند

تا آنكه آن را مفتت و قلع نمايد بهتر است و چون بيخ آن را در سركه بجوشانند و بدان مضمضه نمايند وجع دندان را تسكين دهد.

آشاميدن آن مسهل بلغم مايى است و قالع بواسير

و چون دو قطره و يا سه قطره آن را بر انجير بچكانند و خشك نمايند و تناول كنند اسهال نيكو كافى نمايد

و همچنين با سويق و نان خالص و بهتر آن است كه با عسل و يا قيروطى استعمال نمايند

تا آنكه باعث تقرح دهان و حلق نگردد و گاه اخذ مى‏نمايند با قدرى سويق و آب بر آن ريخته مى‏آشامند اسهال مى‏نمايد

و شاخ‏هاى خشك آن در اين امر بسيار ضعيف است و صنفى كه آن را كرفيون نامند

چون شاخ‏هاى آن را گرفته در سايه خشك كرده پوست آن را گرفته بقدر نه كرمه

و يك شبانه روز در شراب كهنه خيسانيده پس صاف نموده نيم گرم كرده بياشامند اسهال بيغايله مى‏نمايد.

مقدار شربت‏: از لبن آن تا سه قطره

المضار: و بدل آن در استفراغ ماييت از امعا و بلت از اعضا سه وزن آن سقمونيا و به وزن آن سكبينج.

ضماد بيخ آن با سركه محلل صلابت اطراف بواسير و قاطع قوبا و مصلح قروح متعفنه متأكله

و با قيروطى جهت جرب سوداوى و نار فارسى و آكله و غانغرايا.

طلاى آن قالع ثواليل و توثه و خيلان و لحوم زايده در اطراف ناخنها و لبن آن زايل كننده مو است

خصوص كه در آفتاب بمالند و مويى كه بعد از آن رويد ضعيف باشد و چون مكرر نمايند ديگر نرويد

و استعمال آن با زيت كاسر و رافع غايله آنست‏.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 799-800

[pejuhesh237]

و مسهل قوى در همهء امزجه

و مورث اسهال دموى و قرحهء امعا و زجر و پيچش و غثيان و انقلاب معده

و تقلب نفس و غشى و استعمال او را در خارج بدن جايز دانسته‌اند

و اگر به خوردن بعضى از آن احتياج افتد زیاده از دو سه قطره از شير او بدون مصلحى نبايد اشاميد

و مصلحات او نشاسته و آرد جو و روغن بادام و گل سرخ و رب سوس و كثيراست

و دوغ سرد كرده رافع افراط عمل اوست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص265

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

مقرح جلد و قتال و چون در بركه افتد ماهيان تمام بر بالاى آب آيند.

اكتحال لبن آن قاطع ظفره قطور آن بر دندان كرم خورده مفتت حصات و مسقط آن

و با قطران سرشته اقوى جهت آنكه محافظ دندانهاى صحيح است

و همچنين با موم سرشته و چون دندانهاى صحيح را به موم گرفته پس بر دندانهاى متأكل لبن آن را بچكانند

تا آنكه آن را مفتت و قلع نمايد بهتر است و چون بيخ آن را در سركه بجوشانند و بدان مضمضه نمايند وجع دندان را تسكين دهد.

آشاميدن آن مسهل بلغم مايى است و قالع بواسير

و چون دو قطره و يا سه قطره آن را بر انجير بچكانند و خشك نمايند و تناول كنند اسهال نيكو كافى نمايد

و همچنين با سويق و نان خالص و بهتر آن است كه با عسل و يا قيروطى استعمال نمايند

تا آنكه باعث تقرح دهان و حلق نگردد و گاه اخذ مى‏نمايند با قدرى سويق و آب بر آن ريخته مى‏آشامند اسهال مى‏نمايد

و شاخ‏هاى خشك آن در اين امر بسيار ضعيف است و صنفى كه آن را كرفيون نامند

چون شاخ‏هاى آن را گرفته در سايه خشك كرده پوست آن را گرفته بقدر نه كرمه

و يك شبانه روز در شراب كهنه خيسانيده پس صاف نموده نيم گرم كرده بياشامند اسهال بيغايله مى‏نمايد.

مقدار شربت‏: از لبن آن تا سه قطره

المضار: و بدل آن در استفراغ ماييت از امعا و بلت از اعضا سه وزن آن سقمونيا و به وزن آن سكبينج.

ضماد بيخ آن با سركه محلل صلابت اطراف بواسير و قاطع قوبا و مصلح قروح متعفنه متأكله

و با قيروطى جهت جرب سوداوى و نار فارسى و آكله و غانغرايا.

طلاى آن قالع ثواليل و توثه و خيلان و لحوم زايده در اطراف ناخنها و لبن آن زايل كننده مو است

خصوص كه در آفتاب بمالند و مويى كه بعد از آن رويد ضعيف باشد و چون مكرر نمايند ديگر نرويد

و استعمال آن با زيت كاسر و رافع غايله آنست‏.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 799-800

[pejuhesh237]

.