سرخس

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

سرخس
سرخس ماده: گياهى است از دستۀ نهانزادان آونددار Pteridophyte و گروه Filicineae خانوادۀ Polypodiaceae ، نام علمى آن Athyrium filix-foemina) L. (Roth.

و مترادف آن Polypodium filix-foemina L. مى‌باشد.

سرخس نر:گياهى است از دستۀ نهانزادان آونددار Pteridophyte گروه Filicineae خانوادۀ Polypodiaceae ، نام علمى آن Dryopteris filix-mas) L

. (Schott. و مترادفهاى آن Aspidium filix-mas Sw.

و Nephrodium filix-max Rich. و Polystichum filix-mas Roth. مى‌باشد.

فارسی: سرخس و در تنكابين و ديلم چماز گويند

هندى :كيل دارو و بسوره نيز و در بنكاله پنكهراج نامند

عربی:

یونانی: بطارس

انگلیسی:سرخس ماده:Fern و Female fern و lady fern ؛«سرخس سلطانى» و «دهان‌شور سلطانى»Royal flowering fern، Osmund و Flowering fern ؛

سرخس نر: Fern و Male fern و Male Polypody

فرانسه: سرخس ماده:Fougere femelle ؛«سرخس سلطانى» و «دهان‌شور سلطانى» Fougere royale و Osmonde ؛ سرخس نر:Fougere māle و Nephrode و

Polystic fougere māle و Aspidie


آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

و آن بيخيست سياه مايل به سرخى و پر گره

و پر از ريشهاى باريك و بي ساق و بي ثمر و بي گل

و شاخ از آن بيخ مي رويد به قدر زرعى

و كمتر از آن و برگهاى او با زوايد و خشونة

و نزديك به هم به شكل پرهائى كه در بال مرغان می باشد

و نوع مادهء او بي شاخ و منحصر در يك برگ مرتفع کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –144-145

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و بهترين آن بزرك سنكين مائل بسياهي است كه مكسوران (مست شده) فستقي(پسته‌ای، سبز روشن) رنك باشد. کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 495




سرخسها گروهى از گياهان هستند كه گل ندارند و يا گل نمى‌دهند ولى ريشه و برگ و آوند يا عروق گياهى دارند و چون گل ندارند بايد ديد كه توليد و تكثير آنها به چه نحوى انجام

مى‌شود.

گياهانى هستند چندساله بدون ساقۀ هوايى ولى داراى ريشه و اعضاى زيرزمينى كه متورم است و مقدار زيادى ريشه و ريشك به دور ساقۀ زيرزمينى آنها پيچيده است

و داراى برگ نيز مى‌باشند و برگهاى آنها كه تنها عضو هوايى آنها مى‌باشد معمولا خيلى بريده بريده و تقسيم‌شده، پهن و دراز و مثلث‌شكل و اغلب با تقسيمات ثانوى نيز مى‌باشند

و مستقيما از ريشه يا بيخ گياه بيرون مى‌آيند. در برخى موارد كه دمبرگ درازى دارند (مانند سرخس ماده) دمبرگ آنها با ساقۀ هوايى اشتباه مى‌شود.

برگهاى جوان كه تازه روييده‌اند به هم پيچيده و شبيه سر عصا مى‌باشند ولى به تدريج كه رشد كردند و سنى از آنها گذشت از هم باز شده و به‌صورت برگ مركب با تقسيمات و

بريدگى‌هاى زياد و سبزرنگ درمى‌آيند كه در زير پهنۀ برگ محفظه‌هايى به نام اسپورانژ  ١ كه ابزار تكثير سرخسها مى‌باشد، ديده مى‌شوند.

اسپورانژ به شكل كيسه يا محفظۀ متورم كوچكى است كه در آن گردى متشكل از دانه‌هاى خيلى ريز قهوه‌اى‌رنگ وجود دارد كه هاگ يا اسپور  ٢ ناميده مى‌شوند.

تكثير سرخسها شامل دو مرحله است: مرحلۀ اول دانه‌هاى هاگ يا اسپور كه در كيسه‌هاى اسپورانژ زير برگ تشكيل شده است،

پس از رسيدن از كيسه‌ها به خارج ريخته مى‌شوند و روى خاك مى‌ريزند و پس از چندى جوانه زده و يك تيغۀ سبزرنگ گياهى به نام پروتال   از آنها مى‌رويد.


مرحلۀ دوم در قسمت زير پروتالها برآمدگى كوچكى به نام آنتريد   ظاهر مى‌شود. آنتريدها كيسه‌هاى كوچكى هستند كه در آنها كپسولهاى ريز مارپيچى به نام آنتروزوئيد   وجود دارد

و به‌علاوه در زير پروتالها تورمهاى ديگرى نيز ديده مى‌شود به نام آرشگون  كه در هريك از آنها جسم كوچكى به نام اوئوسفر   وجود دارد.

از درهم آويختن يك اوئوسفر و يك آنتروزوئيد يك تخم بوجود مى‌آيد كه آن تخم در خاك و محيط مساعد از نظر حرارت و رطوبت سبز شده و منشأ توليد سرخس جديد خواهد بود كه آن

هم به نوبۀ خود اسپر توليد خواهد كرد و قس على‌هذا تكثير و توليد و انتشار سرخسها انجام مى‌گيرد.


مشخصات سرخس نر

سرخس نر گياهى است چندساله بى‌گل. برگهاى آن درشت و دراز سبز به شكل مثلث داراى بريدگى‌هاى فراوان با تقسيمات ثانوى كه مستقيما از ريشه بيرون آمده‌اند.

ساقۀ زيرزمينى آن كه بيشتر مستعمل در طب سنتى است، پوشيده از فلس و از ريشكهاى گياه، رنگ آن سياه مايل به سرخ و پر از گره.


مشخصات سرخس ماده

به‌طور كلى شبيه سرخس نر، بلندى برگ آن بيشتر و تقريبا يك برگ مشخص دارد. شكل برگ همان‌طور مثلثى با بريدگى‌ها و تقسيمات ثانوى

. سرخس سلطانى
شكل گياه مانند سرخسها بزرگ بريده بريده ولى كنارۀ برگچه‌ها صاف و به رنگ سبز مايل به قرمز است و از ريشۀ آن استفاده مى‌شود.

سرخس ديگرى به نام علمى Polystichum spinulosum Lam. et DC.

در ايران تا به حال وجود آن گزارش نشده است. شكل گياه شبيه سرخس نر ولى خاصيت ضد كرمى ريشۀ آن خيلى بيشتر از ريشۀ سرخس نر است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد3 ص -347 -346

[pejuhesh237]

سرخس نر: بيشتر در كوهستانها و اراضى سنگلاخ مى‌رويد. در ايران در مناطق شمال ايران بين درختان ناحيۀ خالودشت و لنگرود

و در آذربايجان در حسن-بيگلو در قره‌داغ فراوان انتشار دارد.

سرخس ماده:و بيشتر در جنگلهاى مرطوب و مناطق پرسايه مى‌رويد. در ايران در مناطق آذربايجان و لنگرود ديده مى‌شود.


سرخس ديگرى به نام علمى Polystichum spinulosum Lam. et DC. .در اغلب مناطق نيمكرۀ شمالى بخصوص در جنگلهاى مرطوب فرانسه مى‌رويد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 347-345

[pejuhesh237]

.همه اجزاء استفاده مي شود،

هيج جزء آن سمي نيست

در ويتنام از ساقۀ زيرزمينى سرخس نر به عنوان حشره‌كش استفاده مى‌شود

در چين ريشۀ سرخس نر را دوبار در هر سال جمع‌آورى مى‌كنند و از اين ريشه‌ها براى كشتن انگلهاى معده و براى التيام زخم و بند آوردن خونريزى استفاده مى‌شود بخصوص براى

قطع خونريزيهاى بعد از وضع حمل. مادۀ عامل و مؤثر ريشۀ سرخس كه براى دفع كرم كدو اثر مى‌كند، رزين روغنى به نام فيلمارون و فيليسين خام مى‌باشد.

به‌طور كلى مصرف داخلى محصولات دارويى ساقۀ زيرزمينى سرخس نر براى دفع كرم كدو بسيار مؤثر است.

از نظر نوع كرم كدو كه دفع مى‌شود دو نظريه بين اطباى سنتى وجود دارد، عده‌اى معتقدند كه براى دفع كرم كدوى مسلح و غير مسلح هر دو نوع مؤثر است

ولى عدۀ ديگرى معتقدند كه در تنياى غير مسلح كه بندهاى آن كوتاه است، اثر قوى دارد ولى در كرم كدوى مسلح بى‌اثر است

و در مورد كرم كدوى مسلح پوست ريشۀ انار را خيلى مؤثر مى‌دانند.

مقدار خوراك از جوشاندۀ بيخ سرخس نر براى اين منظور عده‌اى از  ١۶ - ٨  گرم و عده‌اى حتى تا  ۶٠  گرم بيخ سرخس نر را تجويز كرده‌اند كه در هزار گرم آب بجوشانند

نه فقط براى دفع كرم كدو بلكه در دفع ساير كرمهايى كه در مجارى گوارشى وجود دارند نيز اثربخش بوده است

. مصرف گرد بيخ سرخس نر به مقدار  ۵٠ - ٣٠  گرم در دفع كرم كدو توصيه مى‌شود و معمول است كه پس از خوردن اين گرد بايد از يك مسهل نمكى

نظير سقمونيا يا تنطور ژالاپ در حدود  ١۵  گرم استفاده كرد تا كرمهاى فلج‌شده خارج شوند . کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص343

[pejuhesh237]

در دويم گرم و در اول خشك و مجفف بيلدغ و قوت ان تا چهار سال باقی می ماند کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –144-145


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.در مصرف محصولات دارويى حاصل از ساقۀ زيرزمينى سرخس نر بايد خيلى احتياط نمود، زيرا اسراف در خوردن آنها و يا خوردن زايد بر حد مجاز موجب اختلالاتى از جمله تحريك


شديد روده در نتيجه اسهال شديد گشته و با اثرى كه روى سيستم اعصاب مركزى مى‌گذارد موجب ايجاد عوارضى مانند كورى موقت، فلج، يرقان و. . . مى‌شود.

بنابراين در مصرف آن بايد نهايت مراقبت را به عمل آورده و حتما زير نظر پزشك و با توصيۀ او عمل شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص343

[pejuhesh237]

و جالى و مفتح و رافع قمل و مسقط جنين

و مسهل قوى اقسام كرم شكم خصوصا با خربق سياه و سقمونيا و عسل و شراب(حلال :حل کننده) و امثال او

و مفرح و رافع بخار سوداوى و محلل نفخ

و جهة خفقان عسر العلاج و جراحت گرده و مثانه نافع

و آشاميدن يك مثقال او با سه عدد زردهء تخم نیمبرشت سه روز متوالى جهة رفع گوفتگى اعضأ و سقطه و ضربه بغايت مفيد

و چون از نوع نر او شش رطل تازهء نازك را به قدر باقلى ريزه كرده در دوازده رطل عسل بجوشانند تا مهرا شود

و با عسل يكسان گردد و هر روز چهارده مثقال بنوشند

جهة رفع درد وركين مزمن مجرب و ذروش جهة جراحات رطبه عسر العلاج بغايت آزموده است

و برگ تازهء او ملين طبع و چون چند روز بياشامند مواد منتنه چشم را به پلك دفع می كند

و ضمادش بر عضوى موجب اخراج فضول او و چون با حنا بر سر طلا كنند در منع نزول آب مجرب دانسته‌اند

و چون در خانه برگ او را فرش كنند يا آب طبيخ او را بپاشند كيك را برطرف می كند و مضر ريه

و مصلحش شيح ارمنى و قدر شربتش تا دو مثقال و بدلش قنبيل است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –144-145


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

و جالى و مفتح و رافع قمل و مسقط جنين

و مسهل قوى اقسام كرم شكم خصوصا با خربق سياه و سقمونيا و عسل و شراب(حلال :حل کننده) و امثال او

و مفرح و رافع بخار سوداوى و محلل نفخ

و جهة خفقان عسر العلاج و جراحت گرده و مثانه نافع



بازكنندۀ انسداد مجارى عروق است، نفخ را تحليل مى‌برد و از همه بيشتر دافع كرم كدو و اقسام ديگر كرم شكم و روده‌ها مى‌باشد.

اگر با خربق سياه يا سفيد و يا سقمونيا و عسل خورده شود، اثرش بيشتر است. اگر بيخ سرخس با عسل خورده شود زردآب را نيز خارج كرده و جنين را ساقط مى‌كند

و كرم كدو را دفع مى‌نمايد و براى خفقانهاى سخت و صعب‌العلاج و جراحت كليه، مثانه، سياتيك، نقرس و درد مفاصل نافع است.



و آشاميدن يك مثقال او با سه عدد زردهء تخم نیمبرشت سه روز متوالى جهة رفع گوفتگى اعضأ و سقطه و ضربه بغايت مفيد

و چون از نوع نر او شش رطل تازهء نازك را به قدر باقلى ريزه كرده در دوازده رطل عسل بجوشانند تا مهرا شود

و با عسل يكسان گردد و هر روز چهارده مثقال بنوشند

جهة رفع درد وركين مزمن مجرب و ذروش جهة جراحات رطبه عسر العلاج بغايت آزموده است .



اگر از بيخ تازۀ آن به قدر  ٣  كيلوگرم تهيه كرده و آن را در ابعاد باقلا قطعه‌قطعه نمايند و در  ۶  كيلوگرم عسل بجوشانند تا كاملا پخته شود و حجم كل در حدود يك كيلوگرم شود

و هر روز  ٨٠ - ٧٠  گرم از آن را تا مدتى بخورند براى رفع درد استخوان نشيمن‌گاه مفيد است. گرد خشك آن براى جراحتهاى مرطوب و ديرعلاج بسيار نافع است.


اگر  ١۶  گرم از گرد آن با سركه خورده شود براى اخراج كرم معده و جنين مؤثر است و اگر  ١٢  گرم آن خورده شود براى دفع كرم دراز معده نافع است.

دستور اين است كه قبل از خوردن آن سير خشك بخورند



و برگ تازهء او ملين طبع و چون چند روز بياشامند مواد منتنه چشم را به پلك دفع می كند

و ضمادش بر عضوى موجب اخراج فضول او و چون با حنا بر سر طلا كنند در منع نزول آب مجرب دانسته‌اند

و چون در خانه برگ او را فرش كنند يا آب طبيخ او را بپاشند كيك را برطرف می كند و مضر ريه

و مصلحش شيح ارمنى و قدر شربتش تا دو مثقال و بدلش قنبيل است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –144-145


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود


. برگ تازۀ سرخس ملين است و اگر چند روزى پى‌درپى بخورند مواد بدبوى چشم و پلك را دفع مى‌كند.

ضماد برگ جوان آن را با حنا اگر بر سر گذارند براى جلوگيرى از آب آوردن چشم در ابتداى امر كه علامت شروع آن ظاهر شده است مفيد مى‌باشد.

مقدار خوراك از بيخ سرخس تا ۵  گرم است و جانشين آن از نظر خواص قنبيل است، بيخ سرخس مضر ريه است و از اين نظر بايد با شيح ارمنى خورده شود.

بيخ سرخس براى اشخاصى كه مبتلا به ناراحتى‌هاى قلبى و كبدى هستند نبايد تجويز شود.

تهيۀ تنطور از برگهاى جوان و نورستۀ سرخس نر: ۵٠٠  گرم برگ جوان و تازۀ سرخس نر را در  ۴  كيلوگرم اتر سولفوريك به مدت يك هفته بخيسانند

و صاف روى آن را با عمل انحراف بردارند و حفظ كنند  ٨  گرم از اين تنطور را در يك فنجان شربت قند بياشامند.

تهيۀ گرد سرخس نر: بيخ سرخس نر را به مقدار مورد نظر گرفته سر و ته آن را بزنند و آن را به قطعات نازك بريده و خرد نمايند و پوست آن را برداشته

و در گرم‌خانۀ  ۴٠  درجۀ سانتى‌گراد بخشكانند و نرم بكوبند و از الك ابريشمى داروسازى نمره  ٨٠  بگذرانند.

مقدار خوراك از اين گرد براى دفع كرم كدو  ۶ - ۴  گرم است. بايد سعى كرد كه بيخ تازه باشد و بى‌درنگ پس از خارج ساختن از زمين به كار رود.

داروى ضد كرم كدو: ۶ - ۴  گرم گرد سرخس نر را با  ١٢۵  گرم آب مخلوط كرده صبح ناشتا يكدفعه بياشامند و يك ساعت بعد معجونى مركب از  ۶  دسى‌گرم كلمل ساييده،

 ۶  دسى‌گرم سقمونيا، ٣  دسى‌گرم گم‌گوت و مقدار كافى عسل ساخته و ميل كنند.

كليۀ داروهاى تركيبى سرخس همان‌طور كه فوقا اشاره شد بايد زير نظر و با توصيۀ پزشك خانواده باشد.

سرخس ماده:

خواص ساقۀ زيرزمينى آن تا حدود زيادى شبيه سرخس نر و كمى ضد كرم مى‌باشد كه از تكرار آن خوددارى مى‌شود.

خاصيت ضد كرمى آن در اغلب موارد ناچيز بوده است. سرخسهاى معروف ديگرى نيز هستند كه چون در ايران نمى‌رويند به ذكر مختصرى از آنها مبادرت مى‌شود.

سرخس سلطانی:

مدر است و براى درمان انواعى از استسقا به كار مى‌رود. مصرف حدود  ١٠  گرم عصارۀ ريشۀ آن مسهل است.

براى تهيۀ دم‌كردۀ آن  ١٨ - ١۶  گرم ريشه را در يك ليتر آب جوش دم مى‌كنند.

از اين دارو در انگلستان براى معالجۀ ريكتس يا نرمى استخوان در بچه‌ها   استفاده مى‌شود.

سرخس Polystichum spinulosum Lam. et DC.

به‌طورى‌كه تجربه نشان داده است عصارۀ اعضاى زيرزمينى آن دو برابر قوى‌تر از عصارۀ اعضاى زيرزمينى سرخس نر اثر ضد كرمى دارد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص343-347

[pejuhesh237]

.