رعى الحمام

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحيم

[pejuhesh237]

Vebena officinalis L.V.macrostachya F. Muell , V.mentaefolia Benth

فارسی: گاومشنگ و ديومشنگ

عربی:رعی الحمام (Ri I. el hhamam) ، رجل الحمام

یونانی:فارسطاريون يعنى حمامي و يا بمعني مظلل الحمامه

انگلیسی:Simplers – joy , Holy-herb , Pigeons grass , Common Vervain

فرانسه:Herbe sacree , Herbe de sang , V,sauvage , Verveino officinale

آلمانی:Eisenhart , Heiligkrut , Gemeines Eisenkraut , Eisenkraut

ایتالیائی:erba erocina , Erba sacra , V.officinale , Verbena , Berbena

[pejuhesh237]

گياهيست طولش زياده بر شبرى و برگش دندانه دار و مايل به سفيدى

و از ساق روئيده و ساقش منحصر بيكى

و بيخش به قدر شبرى و سرخ مايل بزردى

و تخمش شبيه به کرسنه و كبوتر محبّ اين گياه است

و مؤلف تذكره گويد كه برگش مايل به سياهى

و نار قيصر عبارت از وست با عطريّه كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص127

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


و بعضى بيخ آن را مستعمل دارند مانند قهوه و در مصر بسيار است و ساق الحمام نامند .کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 451


گیاهی است علفی ، پایا و دارای ساقه چهارگوش و زاویه دار ، به ارتفاع 30 تا 80 سانتیمتر

که به حالت خودرو در کنار جاده ها ، دشتها و مزارع نواحی مرکزی وجنوبی اروپا ، اافریقا و آسیا می روید.

برگهائی متقابل ، بیضوی دراز با دندانه ها ی عمیق (گاهی لوب دار ) و گلهائی به رنگ سفید گلی یا سوسنی دارد.

کاسه گل ان منتهی به 5 دندانه کوچک و نامساوی است .

جام گل آن نیز ظاهر قیفی شکل دارد و در داخل آن 4 پرچم در حول مادگی دیده می شود .

میوه اش تا رسیدن کامل ، در داخل کاسه گل باقی می ماند و بعدا به 4 قسمت تبدیل شده از یکدیگر جدا می گردد.

در بین پایه های مختلف این گیاه ، نمونه هائی پیدا می شود که در آنها بتفاوت 2 یا3 گل ، به یکدیگر پیوستگی دارند .

زنبور عسل بسمت گلهای آن جذب میگردد و از آنها نوش مرغوب به دست می آورد.

قسمت مورد استفاده این گیاه ، برگ و یا کلیه اندامهای آن است .

طعم آن گس ، تلخ و بوی آن در صورت مالش دادن ، معطر و کاملا محسوس است.كتاب گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد سوم ص 706-707


تكثير اين گياه از طريق كاشت تخم آن و يا با كاشت قلمه آن انجام مى ‏گيرد.

تخم آن را در اواخر اسفند در خزانه مى‏ كارند و در اوايل ارديبهشت گياه را به محل اصلى در هواى آزاد منتقل مى‏ نمايند. قلمه آن هم خوب مى‏ گيرد.معارف گياهى، ج‏6، ص: 462

[pejuhesh237]

و در مصر بسيار است و منبت آن كنار آبها كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص127

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

این گیاه در منطقه وسیعی از نواحی شمالی مخصوصا در اماکن مرطوب سواحل دریای خزر و حاشیه جنگل ها ، می روید .

در نواحی مختلف البرز ، اطراف تهران ، کرج ، قزوین ،

گیلان : بین رشت و چالوس ، در حاشیه جاده یا حاشیه مزارع ، آستارا ، لاهیجان ،

گرگان : بندرگز ، نواحی جنوبی ایران ،

فارس : شیراز ، پرسپولیس ،

کرمان : شهداد ، جیرفت ،

خراسان : بین شیروان و بجنورد ، بین مشهد و سلطان آباد نزدیک سبزوار ،

کاشان : قمصر ،

آذربایجان : ارومیه ،

کردستان: شمال سنندج در ارتفاعات 2000 متری ، همدان ،

اراک : بین گردو و نهاوند ، ایستگاه ازنا ، بختیاری ،

لرستان : شهبازان : بیشه، خاورون در 500-1800 متری و درود پراکنده است .كتاب گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد سوم ص 711

[pejuhesh237]

هيج جزء آن سمي نيست.

از تمام قسمت هوايى گياه بخصوص برگها و سرشاخه‏هاى سبز آن استفاده مى ‏شود

و بيخ او را صبّاغان استعمال می نمايند كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص127


تاریخچه درمانی

بابررسی های که بعمل آمد محقق گردید که هیچگونه مشابهت بین گیاهی که تحت نام Verbenaca

در قدیم الایام مورد استفاد قرار داشته با گیاه فعلی یعنی V.officinalis که امروزه به مصارف درمانی می رسد وجود ندارد .

از بین انواع اینگونه گیاهان Peristeron دیو سکورید را ذکر می نمائیم که آنهم گیاهی آبزی ،

دارای گلهای ارغوانی و برگهائی به رنگ مایل به آبی بوده است یعنی صفاتی داشته که باگیاه فعلی بی شباهت بوده است

نوع مورد استفاده زمان پلین نیز گیاهی آبزی بوده و گلهائی به رنگ مایل به آبی (کبود) داشته باشد.

باید گفت که اصولاً گیاه مورد نظر در آن زمان ، بیشتر جنبه های تشریفاتی داشته

و به مصارفی مانند تطهیر و تمیز کردن محراب ژوپیتر Jupiter ویا تهیه نوعی تاج می رسیده است

مانند آنکه مامورین عالی رتبه که جنگ یا صلح را به مردم اعلام می داشته اند ، تاجی از این گیاه بر سر مینهادند .

جادوگران برای آن اختصاصات فراوان منجمله درمان زخم شمشیر قائل بودند .

تصور می رود که شاه پسند داروئی ، مقامی ارزنده در امور جادوگری بعضی ملل (ژرمن ها...) داشته است

ولی در هرحال ، ذکر نام واقعی گیاه مورد نظر مردم قدیم ، از اینکه همان نوع فعلی یعنی Verbena officinalis

و یا گیاه دیگری بنام Agrimonia Eupatorium بوده مشکل بنظر می رسد

زیرا گیاه اخیر نیز گاهی بهمان نام ها خوانده می شده است.

در هرحال این گیاهان به مصارف درمانی متعدد می رسیده

و از آنها برای رفع سردرد ، زردی ، درد گلو ، درمان اولسر(st. Hildegarde ) ،

بیماری های کلیه و مثانه ، طحال و رفع تب ، زایمان های سخت ، رفع ریزش آب از چشم و درد دندان استفاده بعمل می آمده است.

شاه پسند وحشی ، به صورت یک گیاه داروئی در منازل نیز پرورش می یافته و شهرت درمانی به عنوان تب بر ،

رفع دردهای عصبی تا قرن 18 میلادی (تورنفورت ، Boerhaave ، لینه ، Hallier )

و بین مردم بعضی نواحی تازمان حال نیز داشته است و بعضی اطباء مانند Dr. Ricci،برای آن اثری ممتازتر از کینین قائل بوده اند.

خواص درمانی – اعضای مختلف این گیاه ، به علت دارا بودن تانن اثر قابض دارد

و چون بطور خفیف مقوی ، ضدتشنج و تب بر است از این جهت سابقاً از آن در درمان بیماریهای مختلف استفاده بعمل می آمده است.

بررسی های محققین روسی که در سال 1971 صورت گرفت ، وجود یک هتروزید جدید با اثر مقوی قلب را در این گیاه محقق داشته است.

Dr.H. Leclerc ، از عصاره آبی این گیاه ، اثرات مفیدی در معالجه برخی اشکال خفیف دردهای عصبی مربوط به عصب تری ژومو به دست آورد.

دارای اثر رفع ناراحتی های هضمی است.

در استعمال خارج ، سابقا جوشانده آن به صورت غرغره برای رفع دردگلو و ورم مخاط دهان به کار می رفت

و یا آنکه به صورت کمپرس بر روی اولسر ها ، ضرب خوردگی ها ، بریدگیها و نظایر آنها اثر داده می شد .

در برخی نواحی ، برگهای آن را در سرکه جوشانده سپس بر روی محل دردناک در ذات الجنب قرار می داده اند. كتاب گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد سوم ص 709

در هند از برگهاى تازه گياه شاه‏پسند وحشى به عنوان تب‏ بر و تونيك و قرمزكننده پوست در روماتيسم

و بيمارى‏هاى مفاصل استفاده مى‏شود.

از گياه براى رفع ناراحتى‏ هاى عصبى و در موارد قطع عادت ماهيانه بدون دليل و غير موقع

و همچنين براى تصفيه خون و كاهش تب مصرف مى ‏شود.

ريشه گياه نيز براى معالجه خنازير و در گزيدگى مار استفاده مى‏ شود.

گياه شاه‏پسند وحشى به عنوان يك گياه دارويى در كره، چين، تايوان و هندو چين به ‏طور گسترده‏اى مصرف مى‏ شود.

معمولا اعضاى هوايى گياه و گاهى با ريشه در موقعى كه گياه غرق گل است

يعنى در ماههاى تير تا مهر چيده شده و خشك مى‏شود.

برگ، گل و ساقه ‏هاى سبز و جوان گياه مبرّد و خنك‏ كننده و تلخ است و براى هجوم الدم‏ در اعضا مفيد است

و به عنوان ضد سم در موارد نيش حشرات سمّى به كار مى‏رود.

خواص آن به ‏طور كلى قاعده‏آور است ترشح شير و عرق را زياد مى‏كند.

ملين و مسهل و ضد كرم شكم و ضد كمى ويتامين‏C در بدن است.

براى بند آوردن خون نافع است. در استعمال داخلى براى رفع سرماخوردگى، قطع تب بخصوص تب مالاريا،

مقابله با التهاب ها، رفع اختلالات داخلى روده‏اى، كمك به هاضمه، اختلالات مجارى ادرار و ناراحتى‏ هاى رحمى مفيد است.

اخراج جنين را تسهيل و تسريع مى‏ كند و به عنوان تصفيه‏ كننده خون پس از زايمان به زائو داده مى‏ شود.

براى استسقا و نفخ روده‏ها و كم‏خونى بخصوص اگر با ملاس چغندر خورده شود، بسيار مفيد است.

در استعمال خارجى به صورت ضماد يا شست‏وشو در موارد بيمارى‏هاى پوست نافع است

له شده گياه در تحليل ورمها از جمله در آبسه‏ ها و تومورها و همچنين براى التيام زخمهاى سخت بسيار نافع است.

ضمنا حشره‏ كش مى ‏باشد.

در استعمال داخلى از دم‏ كرده 10- 5 گرم گياه در 500 گرم آب جوش استفاده مى‏شود كه پس از صاف كردن مانند آب آشاميدنى مرتبا بخورند.

در استعمال خارجى از جوشانيده غليظتر يعنى از 50 گرم گياه در 1000 گرم آب يا 1000 گرم شير استفاده مى‏شود.

گونه ه‏اى از اين گياه به نام‏Verbena hastata L . كه به شاه‏پسند آبى معروف است

در امريكاى شمالى مى ‏رويد و در آن ديار از اين گياه به عنوان معرّق و خلط آور استفاده مى‏ شود.

گونه ه‏اى از اين گياه نيز به عنوان گل زينتى در باغبانى پرورش داده مى‏ شود.

اين گونه اغلب از گونه ‏هاى دورگه انتخاب مى‏ شوند از جمله گونه‏اى به نام علمى‏Verbena laciniata كه‏V .erinoides نيز گفته مى ‏شود.

گياهى است يكساله به بلندى 20- 15 سانتى ‏متر كه گلهاى آن سفيد صورتى است و به صورت بوته پرشاخه كوتاهى مى‏ رويد.

اين گياه بومى امريكاى جنوبى است و در قرن هجدهم به انگلستان و از آنجا به ساير مناطق وارد شده است.

از نظر خواص طبى خيلى ضعيف‏تر از شاه‏پسند دارويى وحشى است.معارف گياهى، ج‏6، ص: 465

[pejuhesh237]

در دويم گرم و خشك كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص127

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

در اول گرم نيز كفته‌اند کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 452

[pejuhesh237]

مقدار و نحوه مصرف‏

براى تهيه دم‏كرده خيلى تلخ شاه‏پسند براى درمان سردرد، ارتررز خفيف و ساير دردهاى خفيف

دو قاشق مرباخورى گياه خشك را در يك پيمانه آب جوش بريزيد و 15 دقيقه خيس كنيد

و تا 3 پيمانه در روز بخوريد. براى پوشاندن تلخى آن ممكن است كمى شكر يا عسل يا آب ليموترش تازه در آن بريزيد.

در مورد تنطور گياه نصف قاشق مربّاخورى تنطور 3 بار در روز خورده شود.

شاه‏پسند به كودكان زير دو سال نبايد داده شود و در مورد كودكان بزرگتر

و اشخاص بزرگتر از 65 سال با دوز كمتر شروع و بتدريج تا حد مجاز اضافه شود.

نكات احتياطآميز در مصرف شاه‏پسند

تحقيقات دانشمندان اروپا در مورد جانوران آزمايشگاهى نشان مى ‏دهد كه خوردن شاه‏پسند ضربان قلب را كاهش مى ‏دهد

و مجارى برونشها را منقبض و تنگ مى‏ كند و روده‏ها و رحم را تحريك مى‏نمايد

و چون احتمالا ممكن است ضربان قلب را در انسان نيز كاهش دهد، بنابراين اشخاصى كه مبتلا به نارسايى احتقانى قلب هستند

و يا سابقه ساير انواع بيمارى‏هاى قلبى دارند، بايد از خوردن شاه‏پسند اجتناب كنند.

اثر احتمالى آن براى انقباض و تنگى برونشها ممكن است موجب آسم و ساير ناراحتى‏ هاى تنفسى شود

و اثر تحريكى آن در روده‏ها ممكن است ناراحتى‏هاى اين قسمت از بدن نظير كليت را تشديد نمايد.

و به سبب آثار احتمالى آن در تحريك رحم، زنان باردار بايد از خوردن آن پرهيز نمايند.

و در تمام موارد بالا اگر به دليلى ضرورت ايجاب نمايد كه مصرف شود، بايد با نظر پزشك و در حد مجاز باشد.

با اين كه هر دو گونه اروپايى(V .officinalis) و امريكايى(V .hastata) شاه‏پسند تقريبا داراى خواص مشابهى هستند،

سازمان نظارت بر خوراك و دارو امريكا گونه اروپايى‏ را در رديف گياهان بى ‏خطر طبقه ‏بندى نموده

ولى گونه امريكايى را در رديف گياهان نامشخص آورده است.

و به استثناى زنان باردار و مادران شيرده و اشخاصى كه داراى سابقه بيمارى ‏هاى قلبى

و يا بيمارى‏ هاى تنفسى مانند آسم هستند و كودكان زير دو سال سن، مصرف اين گياه را براى ساير اشخاص بالغ بلامانع مى‏ داند

و اگر مصرف گياه تا دو هفته آثار شفابخشى نشان نداد، مراتب به اطلاع پزشك برسد.معارف گياهى، ج‏6، ص: 468

[pejuhesh237]

و مجفف قوى ومحلل و با برودت قابضه

و آشاميدن او مدر حيض

و ضماد برگ او جهة التيام جراحات تازه و قروح خبيثه و ساعيه

و با روغن گل و پيه تازه جهة اقسام دردهاى رحم

و با سركه جهة باد سرخ و با عسل جهة التيام قروح عميقه نافع و مضر گرده

و مصلحش كتيرا و قدر شربتش تا مثقال و بدلش فوة الصبغ است.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص127


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

و مجفف قوى ومحلل و با برودت قابضه

و آشاميدن او مدر حيض

و ضماد برگ او جهة التيام جراحات تازه و قروح خبيثه و ساعيه

و با روغن گل و پيه تازه جهة اقسام دردهاى رحم

و با سركه جهة باد سرخ و با عسل جهة التيام قروح عميقه نافع و مضر گرده

و مصلحش كتيرا و قدر شربتش تا مثقال و بدلش فوة الصبغ است.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص127


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.ساير تحقيقات و بررسى ‏ها كه در مورد خواص درمانى شاه‏پسند وحشى در جهان به عمل آمده است.

در دوران قرون وسطى در اروپا مرسوم بود گياهان شفابخش راSimples و كارشناسان گياه‏ درمانى و حكماى آن زمان راSimplers مى‏ ناميدند.

و گياه شاه‏پسند وحشى در آن دوران آن‏چنان در ابعاد گسترده براى تعداد بى ‏شمارى از ناراحتى‏ ها تجويز مى ‏شد كه آن راSimpler's joy

مى‏گفتند، يعنى نشاط ساده‏انديشان، زيرا گياه شاه‏پسند حتى نظير آسپرين براى اغلب ناراحتى ‏ها كاربرد داشت

و مانند آسپرين براى تسكين دردهاى ضعيف و ورم و التهاب از هر نوع مؤثر بود.

در اساطير كهن آمده است كه مصريان معتقد بودند هنگامى كه‏Isis الهه حاصلخيزى

در مرگ يا در قتل برادر شوهرش با به قولى شوهرش‏Osiris (ازيريس) گريه مى ‏كرد

شاه‏پسند از اشكهاى آن روييد. و هزار سال بعد وارد اساطير مسيحيت شد

و گفته مى‏ شد شاه‏پسند گياهى بود كه روى زخمهاى در حال خونريزى حضرت مسيح ريخته شد

و خونريزى قطع شد و به اين جهت نام‏Herbe of the Cross براى گياه انتخاب شد.

سقراط شاه‏پسند وحشى را براى كاهش تب و طاعون تجويز مى‏كرد.

پزشك دربار امپراتور روم به نام تئودوزيوس كبير گياه شاه‏پسند را براى تومور گلو توصيه مى‏ كرد

كه شايد منظور از تومور گلو كه در نوشته آمده است، همان گواتر باشد.

شرح نسخه جالب او اين بود كه ريشه شاه‏پسند را گرفته و دو قسمت كنيد،

قسمتى از آن را دور گلوى بيمار ببنديد و قسمت ديگر را روى آتشى آويزان كنيد،

همين‏كه ريشه آويزان شده روى آتش در اثر دود و شعله منقبض شد و سوخت تومور گلوى بيمار هم منقبض شده و فروكش مى‏ كند.

رومى ‏ها شاه‏پسند را در سراسر اروپا پخش كردند. كارشناس گياه‏ درمان آلمانى به نام‏Hildegard of Bingen

جوشانده شاه‏پسند وحشى (تمام گياه) را در موارد مسموميتهاى خونى و دندان ‏درد تجويز مى‏ كرد.

بنا بر يك تعبير، ريشه كلمه‏Vervain از اصطلاح اسكاتلندى‏fer faen آمده است كه در آن‏fer به معناى بيرون راندن وfaen به معناى سنگ است.

و اين نامگذارى بر مبناى خاصيت مشهور سنتى شاه‏پسند وحشى در درمان و اخراج سنگ‏ كليه مى‏ باشد.

در قرون شانزدهم و هفدهم از شاه‏پسند در اروپا براى درمان جوشهاى جوانى و ساير ناراحتى‏ هاى پوستى استفاده مى‏ شد.

نيكلا كولپپر كارشناس گياه‏درمانى انگليسى در يادداشتهايش مى‏نويسد اگر برگهاى شاه‏پسند وحشى را خرد كرده

و با سركه مخلوط نماييد براى برطرف كردن شوره سر و ناراحتى ‏هاى پوستى مفيد است.

بعلاوه كولپير شاه‏پسند را براى درمان زردى، نقرس، خس ‏خس كردن نفس، خونريزى لثه‏ ها، نفسهاى تند و كوتاه، تب، طاعون،

سنگ كليه و جمع شدن آب در موارد بيمارى‏هاى قلبى به كار مى‏ برده است.

از مخلوط آن با چربى خوك پمادى درست مى‏ كرد كه براى رفع دردهاى آلات تناسلى مفيد بوده است.

مهاجران اروپايى شاه‏پسند را با خود به امريكاى شمالى وارد كردند. اين گياه با شرايط اقليمى آن ديار سازگارى نشان داد

و در حال حاضر به صورت گياه بومى در اغلب مناطق امريكا مى‏ رويد.

سرخ‏پوستان امريكا از اين گياه براى درمان تب و ناراحتى‏ هاى معدى، روده‏اى و روشن كردن رنگ تيره ادرار استفاده مى‏ كردند.

در دوران جنگهاى انقلاب در امريكا پزشكان به ‏طور گسترده‏اى از شاه‏پسند براى تسكين درد، شل كردن،

اخراج اخلاط از برونشها و ايجاد تهوع و قى استفاده مى ‏كردند.

يك قرن بعد تقريبا تمام پزشكان شاه‏پسند را براى تب، سرماخوردگى، سرفه، انگلهاى روده،

بى‏نظمى عادت ماهيانه و به عنوان تقويت در دوران نقاهت بيمارى‏ها تجويز مى‏كردند.

كارشناسان گياه درمانى معاصر امريكا و اروپا شاه‏پسند را به عنوان آرام‏بخش و براى نرم كردن سينه و تحريك و افزايش عادت ماهيانه

و درمان سردرد تب، دپرسيون، حمله ‏هاى صرعى، التيام زخم و فساد دندان و بيمارى‏ هاى لثه توصيه مى ‏كنند.

براى تسكين درد و كاهش ورم‏

از نظر شيميايى شاه‏پسند با آسپرين كاملا متفاوت است ولى پژوهشهاى دانشمندان آلمانى و ژاپنى نشان مى ‏دهد

كه داراى خواص مشابه آسپرين است و رافع دردهاى ملايم و ورمها مى‏ باشد. اين تحقيقات كاربرد سنتى شاه‏پسند

را در موارد درمان دندان ‏درد، سردرد و التيام زخمها تأييد مى‏ نمايد.


براى لينت مزاج‏

يك پژوهش نشان مى‏ دهد كه شاه‏پسند داراى خاصيت لينت مزاج مى‏ باشد.

ولى تحقيقى تاكنون درباره آثار شاه‏پسند در موارد شوره سر و قى آوردن

و ازدياد عادت ماهيانه و رفع سنگ كليه در انسان به عمل نيامده است.معارف گياهى، ج‏6، ص: 467