مصطكى

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

مصطكى معرب از مسطبخى: به فتح ميم و سكون صاد و فتح طاى مهملتين و كسر كاف و يا به ضم ميم و فتح كاف نيز آمده


گياهى است از خانوادۀ پسته Anacardiaceae نام علمى آن: Pistacia lentiscus L. و مترادف آن P. gummifera Salisb. مى‌باشد.

مصطكى از شاخه‌ها و ساقه‌هاى درختچه‌اى به شكل شيرۀ گياهى گرفته مى‌شود كه گياه را به فرانسوى Lentisque و به انگليسى

Lentisk pistache و Mastic tree و به عربى «شجرة المستكى» و به هندى «مصطكى رومى» نامند

فارسی:شيرۀ گياهى رزينى زردرنگى است كه در فارسى «رماس» ، «رماست» و «كيه» و درخت آن را «وكشك» و «ولمشك» نامند

و در كتب طب سنتى با نامهاى «مصطكى» ، «مصطكى رومى» ، «كندر رومى» ، «مستكى» و «علك رومى» است.

عربی:علك الروم

یونانی: و انبارى گفته مصطكا به مد الف بر وزن فعلا معرب از مصطخاى يونانى است و يا مصطخى رومى

و به سريانى كيا و نيز به رومى و سندى كيه نامند

انگلیسی:Mastic

فرانسه:Mastic ، Mastique ، Mastic en larmes و Resin de Chio

آلمانی:mastixpistazie

ایتالیائی:lentisco

[pejuhesh237]

.







صمغ درختيست ريزه تر از كندر و سفيد او را رومى و سياه او را نبطى گويند

درخت او در صافى و شاخهاى او در لطافت و برگ او مانند درخت اراك و از ان بزرگتر

و ثمرش مايل به تلخى و قوتش تا بيست سال باقيست

و بيخ و پوست و عصارهء و برگ و ثمر او را قايم مقام اقاقيا و عصاره لحية التيس نامند کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص247

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و آن صمغ در هنگام بودن آفتاب در برج جوزا و حوالى آن از درخت آن مستخرج مى ‏شود

و آن دو قسم مى‏باشد قسمى سفيد نرم خوشبوى صاف شفاف با اندك شيرينى و چسبندگى بسيار به دندان در وقت خاييدن

و تازه آن به حدى نرم است كه ساييده نمى‏شود و اين را نبطى نامند

و بهترين آن بزرگ دانه آنست

و اين قسم مثل صموغ ديگر از قوّت طبيعت از جوف درخت تراوش كرده بيرون مى‏آيد بدون اعانت از خارج به خراش درخت آن

و غيره و قسم دويّم سياه و با تلخى و در اوصاف مذكوره ضد آن و قابل سحق است و اين را قبطى نامند

و بعضى گفته‏اند كه اين قسم به زدن تيغ بر ساق و شاخ‏هاى درخت آن و تراوش رطوبت از آن‏


حاصل مى‏گردد و ديگران گفته‏اند كه چوب و شاخ‏هاى نازك و برگ تازه آن را جوش داده صاف نموده منعقده مى‏سازند

و اين قسم يافته مى‏شود در زمين صافن از اعمال روس قريب به تركستان از اقليم پنجم و اين قسم ردى غير جيّد است.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 742-743

درختچه يا درخت كوچكى است كه بلندى آن معمولا تا  ٣  متر ولى اگر پرورش داده شود و از آن مراقبت نمايند، در باغها تا  ١۴  متر نيز مى‌رسد. .

درختچه‌اى است با برگهاى تقريبا ناخزان و هميشه سبز كه بوى رزين مصطكى از تمامى اندام گياه استشمام مى‌شود.

گلهاى آن دوپايه در ابتدا سبز ولى بتدريج قرمز رنگ مى‌شود. ميوۀ آن كروى قرمز، كوچك و پس از رسيدن سياه‌رنگ مى‌شود.

از ميوۀ اين درخت اهالى جزاير مصطكى روغنى خوراكى مى‌گيرند كه قابض است و به جاى روغن زيتون در خوراك مصرف مى‌كنند

ولى محصول عمدۀ اين درختان رزينى است كه از شاخه و چوب و ساقه‌هاى اين درخت در اثر شكافى كه وارد مى‌كنند،

گرفته مى‌شود و به ماستيك معروف است.


مشخصات شيرۀ گياهى رزينى درخت

مصطكى به صورت عصارۀ زردرنگى در ماههاى گرم سال به شكل قطراتى كوچك خودبه‌خود

از ساقه و شاخه‌هاى درخت مصطكى به خارج ترشح مى‌شود

و پس از مدت كوتاهى در مجاورت هوا سفت مى‌شود. براى اينكه مقدار زيادتر و سريع‌تر شيرۀ رزينى از درخت گرفته شود

معمولا به ترشحات طبيعى درخت اكتفا نكرده و با شكافهايى كه به ساقه و شاخه‌هاى درخت وارد مى‌كنند عصارۀ بيشترى مى‌گيرند

و با اين روش از هر درخت به‌طور متوسط  ۵ - ۴  كيلوگرم صمغ رزينى گرفته مى‌شود.

مصطكى كه در بازار عرضه مى‌شود به شكل قطعات اشكى بيضى، سخت، كوچك در ابعاد يك نخود، زردرنگ، نيم‌شفاف و معطّر است.

وقتى آن را بجويد زير دندان نرم شده و طعم معطّرى احساس مى‌شود.

مصطكى در الكل كاملا حل نمى‌شود ولى در اتر و اسانس تربانتين كاملا محلول است.

اگر آن را در الكل  ٩٠  درجه جوشان بريزند در حدود  ٩٠  درصد آن حل مى‌شود

و  ١٠  درصد كه باقى مى‌ماند يك مادۀ سفيد رزينى خنثى است كه ماستى‌سين  ناميده مى‌شود.

از گونۀ ديگرى از پسته‌هاى وحشى به نام علمى Pistacia terebinthus L.

نيز ماده‌اى به نام تربانتين مى‌گيرند كه مصارف طبّى و دارويى دارد. تربانتين آن را به انگليسى Chian turpentine نامند.

اين درخت كه از خانوادۀ پسته است به انگليسى Trebinth و به هندى مصطكى كابلى ناميده مى‌شود

و بومى مناطق سواحل مديترانه بخصوص جزيرۀ Chio است.

درختى است با ارتفاع متوسط برگهاى آن شبيه پسته مركب و شانه‌اى فرد، برگچه‌ها بيضى كمى دراز و ميوۀ آن قرمز رنگ است.

کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص -156 154

[pejuhesh237]

صمغ درختى است كه در سباطه از بلاد شام و روم و ناحيه ارمنيه مى ‏شود کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 742

.بومى مناطق با آب و هواى مديترانه‌اى است و در افريقاى شمالى و در بعضى از جزاير يونان كه به نام جزاير مصطكى معروف مى‌باشند، انتشار دارد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد6 ص 154

[pejuhesh237]

هيج جزء آن سمي نيست.

نوع مرغوب مصطکی که به صورت دانه های کوچک است به مصرف جویدن می رسد.

جویدن ان در تقویت لثه ها و خوش بو گردانیدن بخار تنفسی تنفسی موثر است.

از اسانس آن جهت معطر ساختن بوی توتون استفاده به عمل میاورند. كتاب گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد يك ص 571

[pejuhesh237]

و درخت او نزد شيخ الرئيس و بولس سرد و خشك و نزد جالينوس گرم

و خشك و با تحليل و قبض است و مصطكى در آخر دويم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص247

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين تفاوت:

طبيعت آن‏: گرم و خشك در آخر دويّم و بعضى خشك در سيّم دانسته اند

و شيخ الرييس گفته كه اين مقدار گرمى و خشكى كه در آن است در درخت آن نيست

و آن لطيف و معتدل است در سردى و گرمى و مركب از جوهر لطيف مابى اندك گرم و جوهر كثيف ارضى است

و همچنين جميع اجزاى آن.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 743

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

دوام نطول طبيخ او روياننده ء گوشت بر استخوان و مقوى اعضاى مسترخيه است

و ضماد برگش جهة خروج مقعد و رحم

و مسواك چوب او مقوى دندان و لثه

و چون برگ و شاخ و بار و پوست او را بجوشانند

و مكرر تجديد اجزا كنند تا آب غليظ شود جهة نفث الدم و اسهال

و قرحهء امعأ و نزف الدم و بر آمدگى ناف و رحم و رفع سيلان حيض

و شكستگى اعضا و جرب نافع است

و مقوى معده و جگر بارد و هاضمه و اشتها و محرك آروغ

و با جلاى عظيم و محلل رياح معده

و رافع نفخ به آروغ و باسفل و رافع پيچش و دردسر و نزلات

و ضعف جگر و معده و قروح باطنى

و با غاريقون جهة بلغم و با صبر جهة صفرا

و با هليلجات جهة سودا و عسر النفس

و با ادويهء مناسبه جهة نفث الدم و قصبهء ريه

و با كهربا جهة نزف الدم از مجربات

و با كندر جهة قوة فهم و حافظه

و قطور جوشانيدهء او در روغن كنجد جهة گرانى سامعه مجرب

و به دستور بخور كردن پنبه به او و به گلاب تر كرده كماد نمودن بر چشم جهة درد رمد از مجربات شمرده اند

و طلاى جوشانيدهء او در روغن زيتون جهة شقاق لب و لرز تبهاى بارد و رعشه و ضربان و كزاز و اعیا بيعديل

و شرب ضماد او جهة شكستگى اعضا و ضربه و سقطه و جلاى بشره و سرخ كردن رخسار

و با ادويهء مناسبه جهة درد فم معده و امعأ و علل جگر و تفتیح سدد و قى نافع

و بخور و سعوط او با روغن زنبق جهة درد سر بارد

و مضمضهء طبيخ او جهة استحكام دندان و لثه

و ماليدن روغنهاى گرم بر عضو دردناك

و پاشيدن مصطكى بر او و به خرقه بستن او جهة تسكين و تحليل درد به غايت مفيد است

و خوائيدن او جهة جذب رطوبة دماغى مؤثر

و گويند مضر مثانه است و مصلحش گردكان و كتيرا

و به دستور يك شبانه روز در سركه خيسانيدن آن

و بدلش به وزن او كندر و يا يك وزن و نيم علك البطم و در تقوية معده و جگر اذخر

و قدر شربتش تا يك مثقال است

و روغن مصطكى كه يك وقيهء او را در يك رطل روغن زيتون با قدر مضاعف حل كرده باشند محلل و مقوى اعصاب

و شرب ضماد او جهة امراض رحم و معدهء ضعيف و اسهال رطوبى و علل جگر

و دو مثقال او جهة قرحهء ريه و حقنهء او جهة قرحهء امعا

و طلاى او جهة آثار جلد و نيكوئى رخسار مفيد است

و روغن درخت مصطكى كه از برگ و ثمرش بسازند جالى و ملطف و بسيار قابض

و با سعد و اذخر جهة جرب انسان و حيوان و اخراج كرم شكم و لزوجات نافع

و قدر شربتش تا سه مثقال است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص247

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

خاييدن آن با اندك صبر جاذب رطوبات و بلاغم از دماغ و كام و زبان

و آشاميدن آن رافع صداع بارد و نزلات بارده

و به دستور بوييدن و استنشاق آن با روغن زنبق و با هليلجات جهت وسواس و خبث نفس

و مبادى ماليخوليا و تسكين نوازل و تصفيه قصبه ريه براى آنكه مسهل سودا است با آنها

و ذرور آن در چشم جهت الصاق شعر منقلب و چون در آتش اندازند

خاييدن و يا سنون آن به تنهايى و يا با ادويه مناسبه جهت تسكين درد آن و خوشبويى دهان

و جلب رطوبات از حوالى كام و زبان و دماغ

و مضمضه به روغن ثمر آن مستحكم كننده دندان متحرك

و آشاميدن آن جهت سرفه و نفث الدم و تصفيه قصبه ريه و با ادويه قاطعه دم حابس آن از هر عضو كه باشد.

آشاميدن آن خصوص با آب گرم يا با آب سرد جهت انحدار رطوبات و رفع بلت از معده.

صاحب شفاء الاسقام گفته چون مصطكى را با آب سرد بياشامند احداث بلت و رطوبت مى‏نمايد در معده به خلاف آنكه با آب گرم

بياشامند و اگر در معده رطوبت بسيار باشد و مصطكى را با آب سرد كه در آن گلقند ماليده صاف كرده باشند بياشامند تليين طبيعت

مى‏نمايد به عسر و مداومت بر آن باعث حبس و قبض بطن

و چون يك درم آن را با دو درم شكر سوده بياشامند به آب تليين طبيعت نمايد و تقويت معده بخشد و بادها دفع كند

و اخلاط غليظه بلغميه را تحليل دهد و فضول را منحدر سازد و طبع را نرم دارد خواه شب وقت خواب و يا صبح بياشامند

و يا شام و يا قبل از طعام و يا بعد از آن و چون در آب جوش دهند

و بياشامند جهت نفت الدم و حبس اسهال و تقويت معده و احشا

و چون يك درم آن را در يك رطل آب در كوزه آب نديده تازه جوش دهند تا دو ثلث آن برود و بياشامند

و چون صرف گردد تجديد نمايند باز در كوزه تازه ديگر جهت استسقاى زقى و غثيان و زحير و تقويت هضم مجرب

و به دستور چون اجزاى درخت آن را بجوشانند و صاف كرده بياشامند

و جميع اجزاى درخت آن از ثمر و برگ و شاخ و ساق و بيخ همه قابض‏اند

و همچنين عصاره برگ تازه آن و از ثمر آن روغنى ترتيب مى‏دهند شديد القبض و لطيف و ملين آشاميدن

و ماليدن آن جهت اوجاع رحم و سيلان رطوبات رديه از آن و برآمدگى آن و معده

و بر موضع معده و گرده و مثانه جهت تقويت و تحليل رياح آن و هيضه و فواق و سوء هضم

و نطول آن مقوى اعضاى مسترخيه و جابر استخوان شكسته شده و ضربه رسيده و سقطه و كوفتگى اعضا

و ذرور مصطكى نرم سوده بر اورام و اوجاع و بى‏جا شدن اعضا و زخم‏ها و بستن آنها به پارچه جا آمدن عضو بى‏جا شده

و التحام زخمها است خصوص كه اول با آب طبيخ اجزاى آن عضو را شسته باشند مكرر

و به دستور تدهين به دهن و گل آن و گفته‏اند سياه قبطى آن در تحليل صلابات اقوى از سفيد آنست

و طريق داخل نمودن مصطكى در تراكيب و جوارشات و حبوب و دهن و سفوف آن در قرابادين كبير ذكر يافت. کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 743

[pejuhesh237]

دوام نطول طبيخ او روياننده ء گوشت بر استخوان و مقوى اعضاى مسترخيه است

و ضماد برگش جهة خروج مقعد و رحم

و مسواك چوب او مقوى دندان و لثه

و چون برگ و شاخ و بار و پوست او را بجوشانند

و مكرر تجديد اجزا كنند تا آب غليظ شود جهة نفث الدم و اسهال

و قرحهء امعأ و نزف الدم و بر آمدگى ناف و رحم و رفع سيلان حيض

و شكستگى اعضا و جرب نافع است

و مقوى معده و جگر بارد و هاضمه و اشتها و محرك آروغ

و با جلاى عظيم و محلل رياح معده

و رافع نفخ به آروغ و باسفل و رافع پيچش و دردسر و نزلات

و ضعف جگر و معده و قروح باطنى

و با غاريقون جهة بلغم و با صبر جهة صفرا

و با هليلجات جهة سودا و عسر النفس

اگر با غاريقون خورده شود، مسهل بلغم و اگر با صبر زرد خورده شود، مسهل صفرا

و اگر با تركيبات هليله خورده شود، مسهل سودا مى‌باشد.

و با ادويهء مناسبه جهة نفث الدم و قصبهء ريه

و با كهربا جهة نزف الدم از مجربات

و با كندر جهة قوة فهم و حافظه

و اگر با كندر به مقدار كم و متناسب خورده شود براى تقويت حافظه بسيار مؤثر است.

و قطور جوشانيدهء او در روغن كنجد جهة گرانى سامعه مجرب

اگر آن را با روغن كنجد بجوشانند و به صورت قطره در گوش بچكانند گرفتگى گوش را رفع مى‌كند

و براى كرى و سنگينى شنوايى نافع است.

و به دستور بخور كردن پنبه به او و به گلاب تر كرده كماد نمودن بر چشم جهة درد رمد از مجربات شمرده اند

و طلاى جوشانيدهء او در روغن زيتون جهة شقاق لب و لرز تبهاى بارد و رعشه و ضربان و كزاز و اعیا بيعديل

و شرب ضماد او جهة شكستگى اعضا و ضربه و سقطه و جلاى بشره و سرخ كردن رخسار

و با ادويهء مناسبه جهة درد فم معده و امعأ و علل جگر و تفتیح سدد و قى نافع

و بخور و سعوط او با روغن زنبق جهة درد سر بارد

و مضمضهء طبيخ او جهة استحكام دندان و لثه

و ماليدن روغنهاى گرم بر عضو دردناك

و پاشيدن مصطكى بر او و به خرقه بستن او جهة تسكين و تحليل درد به غايت مفيد است

و خوائيدن او جهة جذب رطوبة دماغى مؤثر

و گويند مضر مثانه است و مصلحش گردكان و كتيرا

و به دستور يك شبانه روز در سركه خيسانيدن آن

و بدلش به وزن او كندر و يا يك وزن و نيم علك البطم و در تقوية معده و جگر اذخر

و قدر شربتش تا يك مثقال است

و روغن مصطكى كه يك وقيهء او را در يك رطل روغن زيتون با قدر مضاعف حل كرده باشند محلل و مقوى اعصاب

و شرب ضماد او جهة امراض رحم و معدهء ضعيف و اسهال رطوبى و علل جگر

و دو مثقال او جهة قرحهء ريه و حقنهء او جهة قرحهء امعا

و طلاى او جهة آثار جلد و نيكوئى رخسار مفيد است

و روغن درخت مصطكى كه از برگ و ثمرش بسازند جالى و ملطف و بسيار قابض

و با سعد و اذخر جهة جرب انسان و حيوان و اخراج كرم شكم و لزوجات نافع

و قدر شربتش تا سه مثقال است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص247

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

خاييدن آن با اندك صبر جاذب رطوبات و بلاغم از دماغ و كام و زبان

و آشاميدن آن رافع صداع بارد و نزلات بارده

و به دستور بوييدن و استنشاق آن با روغن زنبق و با هليلجات جهت وسواس و خبث نفس

و مبادى ماليخوليا و تسكين نوازل و تصفيه قصبه ريه براى آنكه مسهل سودا است با آنها

و ذرور آن در چشم جهت الصاق شعر منقلب و چون در آتش اندازند

خاييدن و يا سنون آن به تنهايى و يا با ادويه مناسبه جهت تسكين درد آن و خوشبويى دهان

و جلب رطوبات از حوالى كام و زبان و دماغ


و اگر صمغ مصطكى در دهان جويده شود براى استحكام لثه و دندان و رويانيدن گوشت تازه لثه و تسكين درد دندان

و خوش‌بو كردن دهان مفيد است. و به علاوه بلع بزاق حاصله موجب تقويت معده است.

و مضمضه به روغن ثمر آن مستحكم كننده دندان متحرك

مضمضه كردن روغن ميوۀ آن نيز براى استحكام دندانها خيلى مؤثر است.

و آشاميدن آن جهت سرفه و نفث الدم و تصفيه قصبه ريه و با ادويه قاطعه دم حابس آن از هر عضو كه باشد.


آشاميدن آن خصوص با آب گرم يا با آب سرد جهت انحدار رطوبات و رفع بلت از معده.

صاحب شفاء الاسقام گفته چون مصطكى را با آب سرد بياشامند احداث بلت و رطوبت مى‏نمايد در معده به خلاف آنكه با آب گرم

بياشامند و اگر در معده رطوبت بسيار باشد و مصطكى را با آب سرد كه در آن گلقند ماليده صاف كرده باشند بياشامند تليين طبيعت

مى‏نمايد به عسر و مداومت بر آن باعث حبس و قبض بطن

و چون يك درم آن را با دو درم شكر سوده بياشامند به آب تليين طبيعت نمايد و تقويت معده بخشد و بادها دفع كند

و اخلاط غليظه بلغميه را تحليل دهد و فضول را منحدر سازد و طبع را نرم دارد خواه شب وقت خواب و يا صبح بياشامند

و يا شام و يا قبل از طعام و يا بعد از آن و چون در آب جوش دهند

و بياشامند جهت نفت الدم و حبس اسهال و تقويت معده و احشا

و چون يك درم آن را در يك رطل آب در كوزه آب نديده تازه جوش دهند تا دو ثلث آن برود و بياشامند

و چون صرف گردد تجديد نمايند باز در كوزه تازه ديگر جهت استسقاى زقى و غثيان و زحير و تقويت هضم مجرب

و به دستور چون اجزاى درخت آن را بجوشانند و صاف كرده بياشامند

و جميع اجزاى درخت آن از ثمر و برگ و شاخ و ساق و بيخ همه قابض‏اند

و همچنين عصاره برگ تازه آن و از ثمر آن روغنى ترتيب مى‏دهند شديد القبض و لطيف و ملين آشاميدن

و ماليدن آن جهت اوجاع رحم و سيلان رطوبات رديه از آن و برآمدگى آن و معده

و بر موضع معده و گرده و مثانه جهت تقويت و تحليل رياح آن و هيضه و فواق و سوء هضم

و نطول آن مقوى اعضاى مسترخيه و جابر استخوان شكسته شده و ضربه رسيده و سقطه و كوفتگى اعضا

و ذرور مصطكى نرم سوده بر اورام و اوجاع و بى‏جا شدن اعضا و زخم‏ها و بستن آنها به پارچه جا آمدن عضو بى‏جا شده


و التحام زخمها است خصوص كه اول با آب طبيخ اجزاى آن عضو را شسته باشند مكرر


و به دستور تدهين به دهن و گل آن و گفته‏اند سياه قبطى آن در تحليل صلابات اقوى از سفيد آنست

و طريق داخل نمودن مصطكى در تراكيب و جوارشات و حبوب و دهن و سفوف آن در قرابادين كبير ذكر يافت. کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 743



و محلل و مقوى است و بخصوص براى اعضاى رئيسۀ بدن نظير معده، كبد، قلب، كليه، دماغ و همچنين براى سينه و ريه اثر تقويتى دارد.

خوردن آن سردردهاى سرد را رفع مى‌كند


گرد آن براى تحليل ورمهاى حاصل از شكستگى يا جابه‌جا شدن استخوان بسيار نافع است.

در آلمان سابقا از مصطكى براى اخراج اخلاط در سل ريه مصرف مى‌كردند.

اگر از شاخه و برگهاى درختچه مصطكى نيز جوشانده‌اى تهيه شود و بخورند

و حتى محلول دم‌كردۀ آنها نيز تا حدودى خواص صمغ مصطكى را دارا مى‌باشد.

روش تهيۀ مصطكى براى رفع سردى كبد و جلوگيرى از آب رفتن از دهان: صمغ شاخه‌اى از درختچه مصطكى

مصطكى  ١۵  گرم، قند سفيد كوبيده  ٣  كيلوگرم. ابتدا قند را در  ٢۵٠  گرم گلاب حل كرده و جوشانده به قوام آورند

و پس از آن مصطكى را داخل كرده و مخلوط نمايند و مجموع را روى سنگى ريخته مى‌برند

و مصرف مى‌كنند، هربار در حدود  ١٠  گرم مى‌توان خورد.

يك نسخۀ ديگر براى تهيۀ گرد مصطكى كه براى تقويت معده و تحليل بادهاى معده بسيار مؤثر است.

مصطكى يك واحد، پوست هليلۀ كابلى  ٢  واحد، برگ سناى مكّى  ٢  واحد، تخم رازيانه  ٢  واحد، دانه هل  ۵ / ٠  واحد، زنجبيل نيم واحد، تربد

سفيد نيم واحد. همه را كوبيده و مخلوط نموده و گرد درست مى‌كنند و هربار  ٢٠ - ١۵  گرم از آن را قبل از غذا يا بعد از غذا ميل كنند.

بعد از غذا معمولا كار مى‌كند و معده عمل مى‌كند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد6 ص 155-156






فصل در ذكر نسخ جوارشاتى كه اصل و عمود انها مصطكى است‏
[جوارش مصطكى ساده سردى جگر و معده را نافع باشد]
جوارش مصطكى ساده سردى جكر و معده را نافع باشد و بلغم دفع كند و آب رفتن از دهان بازدارد
صنعت آن‏
مصطكى سه مثقال كوفته قند سفيد يكمن قند را با كلاب پنجاه درم حل كرده بقوام اورند پس مصطكى را داخل كرده بر روى سنك بريزند و بريده بكار برند
[جوارش مصطكى ديگر]
جوارش مصطكى ديكر جميع امراض بارده معده و جكر و امراضى كه بمشاركت اين دو عضو باشد خصوصا صداع بمشاركت معده و بسبب ماده بارده بلغمى را بنهايت نافعست‏
صنعت آن‏
مصطكى رومى سه درم دارچينى پنج درم سوده يك رطل قند سفيد را در كلاب حل كرده بقوام اورده ادويه را بان سرشته بر روى سنك بريزند و اكر طبع قابض باشد بجاى دارچينى تربد سفيد مدبّر بوزن آن داخل نمايند مقدار مستعمل از آن دو مثقال‏
[جوارش مصطكى مركب سردى معده را نافعست‏]
جوارش مصطكى مركب سردى معده را نافعست و از براى ضعف معده و قلب بارد و اسهال بلغمى و ضعف جكر و رفتن آب از دهان و خفقان بارد مفيد
صنعت آن‏
مصطكى رومى فلفل سياه نانخواه كبابه چينى زيره كرمانى مدبّر زيره سبز كرويا ورق كل سرخ پوست زرد اترج تخم كاسنى رازيانه كندر كشنيز خشك بادرنجبويه كل كاوزبان زرنباد زعفران سنبل الطيب از هريك پنج مثقال دارچينى سيلانى زنجبيل قاقله از هريك ده مثقال قند سفيد عسل مصفّى مساوى از هر دو سه وزن مجموع ادويه بدستور مقرر جوارش سازند شربتى از يك مثقال تا دو مثقال‏
[حب مصطكى جهة تقويت معده ضعيفه كه در وى بلغم و ريح متولد شود]
حب مصطكى جهة تقويت معده ضعيفه كه در وى بلغم و ريح متولد شود و باعث رنجها كردد نفع تمام دارد
صنعت آن‏
مصطكى سه درم هليله سياه چهار درم پوست هليله زرد يك درم نيم زنجبيل سنبل الطيب از هريك دو درم ملح هندى يك درم صبر هشت درم باب كندنا حب سازند شربتى يك درم‏
[حبّ مصطكى سرفه را نافع بود]
حبّ مصطكى سرفه را نافع بود چون يك حب وقت خواب بخورند زكام و نزله را نافع باشد و منع سيلان منى كند
صنعت آن‏
مصطكى رومى زعفران از هريك يك جزو افيون چهار جزو كوفته و بيخته حبّها سازند هر حبى بقدر فلفلى شربتى يك حب‏
[دهن المصطكى‏]
دهن المصطكى محلّل و مقوى اعصاب و شرب و ضماد آن جهت امراض رحم و معده و ضعف احشا و اسهال رطوبى و علل جكر و دو مثقال آن جهت قرحه باطن و حقنه جهة قرحه امعا و طلاى آن جهت رفع اثار جلد و نيكوئى رنك رخسار مفيد است‏
صنعت آن‏
مصطكى رومى‏

ده درم روغن كل سرخ چهل درم هر دو را در شيشه قوى الجسم كنند و شيشه را در آب كرم بكردانند تا بسبب كرمى آن مصطكى كداخته شود و با روغن مخلوط كردد
دهن مصطكى بطريقه حكماى فرنك‏
صنعت آن‏
مصطكى نيم اثار جريش كوبيده با هشت توله شراب انكورى خالص و چهار توله درد شراب كه بزبان فرنكى مارترودوارتر نامند اميخته يك شبانه‏روز بكذارند پس يك اثار روغن كنجد تازه خالص ممزوج نموده در قرع و انبيق مقطر نمايند و بعد تقطير مائيت را از دهن جدا نموده در ظرفى نكاه دارند و عند الحاجت بكار برند و در اين خواص و منافع از نسخه قبل اقوى و انفع است و در مواضع مذكوره و غير آن و بعضى بدل يك اثار دو اثار روغن كنجد داخل نموده در ظرف سفالى كرده بر آتش اخكر ميكذارند تا مصطكى كداخته شراب بسوزد پس صاف نموده بكار مى‏برند و اكر بدل روغن كنجد روغن كل كنند بهتر است‏
[سفوف مصطكى‏]
سفوف مصطكى بادهاى معده را دفع كند و اخلاط غليظه بلغميه را تحليل دهد و فضول منحدر سازد و طبع را نرم دارد و چون سه روز متوالى بخورند معده را تقويت عظيم بخشد
صنعت آن‏
مصطكى يك جزو پوست هليله كابلى برك سناء مكى تخم رازيانه از هريك دو جزو دانه هيل قاقله كبار زنجبيل تربد سفيد مجوف مدبّر از هريك نيم جزو سفوف نموده شربتى چهار درم قبل از طعام و بعد از طعام توان خورد امّا بعد از طعام اغلب اجابت مينمايند.کتاب قرابادین کبیر ص 1228

[pejuhesh237]

.