سورنجان

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

سورنجان:
به لغت اندلس دوايي است که آنرا در عراق لعبت بربري گويند و فقاح آنرا، يعني شکوفه و گل آنرا به عربي اصابع هرمس

و آنرا حافِرُالمَهر گويند و بعضي گويند اصابع هرمس برگ آن است نقرس را نافع باشد.

هندى : بربرى و قسمى را پستهارمك نامند

گياهى است از خانوادۀ Colchicaceae (عده‌اى از گياه‌شناسان از جمله هندى‌ها در خانوادۀ Liliaceae مى‌گذارند) .

نام علمى گونه‌هاى عمدۀ مختلف آنكه از نظر دارويى مورد توجه مى‌باشند به شرح زير است:

 ١ . گل حسرت زيبا كه به «سورنجان شيرين» معروف است، نام علمى آن Colchidum Speciosum Stev

 ٢ . سورنجان كرمانى كه به سورنجان تلخ معروف است. نام علمى اين گل حسرت Colchicum luteum Baker است

 ٣ . گونۀ Colchicum autumnale L. كه به فرانسوى Colchique d'automne و Safran des pres و Tue chien و Veillotte و Veilleuse و

Tue loup و به انگليسى Wild saffron گفته مى‌شود.


در بازار دارويى ايران نوعى دارو با نام «سورنجان مصرى» مى‌فروشند كه آن را «شنبليد» نيز مى‌گويند كه به احتمالى مشابه سورنجان

سفيد است. اين گياه سورنجان مصرى يا شنبليد در اغلب مدارك قديم مخلوط با سورنجان نوشته شده است

ولى گياهى است متفاوت، به فرانسوى Hermodactyle و به انگليسى Hermodactyl گويند.

فارسی:گل حسرت،سورنجان،و سورنگان

عربی:«عكنه»

یونانی:

انگلیسی:Colchicum

فرانسه:Colchique ،

آلمانی:herbstzeitlose

ایتالیائی:EFEMEROT -BASTARDO-ZAFFERANO

[pejuhesh237]

بيخيست شبيه به سير صحرائى

و مايل به استداره و پوست او مايل به سرخى و اندرون سفيد

و شيرين طعم و بسيار رطوبت و خشك او با صلابت

و قسم باطن سياه و باطن سرخ از سمومات

و برگش قريب به برگ كراث و از آن قويتر

و ساقش بقدر شبرى و گلش زرد و به فارسى شنبليد نامند

شبيه به زنبق كوچكى و سياه او را گلش سرخ می باشد.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص -158

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و سه نوع مى‌باشد:

يكى ظاهر و باطن آن هر دو سفيد و طعم آن شيرين

و دوم ظاهر و باطن آن هر دو زرد مائل بتيركي و سرخي

و سوم ظاهر و باطن آن مائل بسياهي و ظاهر آن تيره‌تر و تلخ طعم

و بهترين آن نوع اول باليدۀ كرم ناخوردۀ اندك صلب آنست كه بدبو نباشد و اين مستعمل در ادويۀ ماكوله و مشروبه از داخل است کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 529

و

 ١ . گل حسرت زيبا كه به «سورنجان شيرين» معروف است

گياهى است كوچك به بلندى  ١٢ - ١٠  سانتى‌متر، گلهاى آن ارغوانى و درشت و در پاييز به‌طور منفرد و بدون هيچ برگ از زمين خارج مى‌شود.

برگهاى سبز براق آنكه در حدود  ٩  سانتى‌متر است و ميوۀ آن، در بهار سال بعد بيرون مى‌آيند و ظاهر مى‌شوند.

گل حسرتها گياهانى هستند چندساله كه در چمنزارها و مراتع مرطوب و خاكهاى سبك مى‌رويند.

وجه تشخيص آنها پياز غده‌مانند سفت زيرزمينى آنهاست كه از يك غشاى متورم كه ادامۀ ساقۀ هوايى گياه است پوشيده شده و در مورد عده‌اى از ارقام گياه سياه‌رنگ است

و در حقيقت تورم ريشۀ پياز نيست كه مانند پياز رسمى ورقه ورقه داشته باشد، بلكه تورم سفتى آن را تشكيل مى‌دهد، مانند پياز يا غدۀ زعفران.

برگهاى آنها باريك، دراز، خطى، بيضى‌شكل و نوك‌تيز و معمولا در بهار ظاهر مى‌شوند، چه در گل حسرتهايى كه گلهاى آنها در پاييز ظاهر مى‌شود و يا آنهايى كه در بهار بيرون مى‌آيد.

گلها معمولا به‌طور منفرد و يا  ٣ - ٢  گل از زمين خارج مى‌شوند. ظاهرا شبيه زعفران هستند ولى فرق عمدۀ آنها اين است كه گلهاى گل حسرت  ۶  پرچم يا آلت مذكر يا آلت نر دارد،

در صورتى كه زعفران  ٣  تا پرچم دارد و به علاوه تورم ريشه يا Corm زعفران كوچكتر و تقريبا مدور است، در صورتى كه تورم ريشه در گل حسرت دراز مى‌باشد.

و معمولا برگها و ميوۀ گل حسرتها در فصل بهار در فاصلۀ ارديبهشت تا خرداد روى گياه ديده مى‌شوند.

محفظۀ ميوۀ آن داراى  ٣  خانه است و در هر خانه  ٧٠ - ۵٠  دانه وجود دارد كه ريز به قطر  ٢ - ١  ميلى‌متر و طعم آن تلخ است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 90-89

[pejuhesh237]

و منبت او كوهها .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص -158

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

 ١ . گل حسرت زيبا كه به «سورنجان شيرين» معروف است اين گل در ايران در دامنه‌هاى البرز، تجريش، اطراف تهران،

در مناطق شمال ايران و در خراسان در نواحى سرحدى در هريرود مى‌رويد و به علاوه در قفقاز و آسياى صغير نيز انتشار دارد.

 ٢ . سورنجان كرمانى كه به سورنجان تلخ معروف است. نام علمى اين گل حسرت Colchicum luteum Baker است

و در نواحى جنوب ايران و در بلوچستان به‌طور خودرو مى‌رويد و در هند و كشمير و مناطق معتدله هيماليا انتشار دارد.

 ٣ . گونۀ Colchicum autumnale L اين گونه از گياه در ايران تا به حال ديده نشده است. در اروپا بخصوص در فرانسه انتشار دارد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 89-90

[pejuhesh237]

.قسمت مورد استفاده این گیاه گل و پیاز و دانه ان است

از نظر استعمال داخلى فقط نوع اول يعنى نوع سفيد توصيه مى‌شود و دو نوع ديگر را به هيچ وجه براى استعمال داخلى توصيه نمى‌نمايند

زيرا سمى است و مهلك مى‌باشند و فقط در موارد بيمارى‌ها در استعمال خارجى اجازۀ استفاده از آنها داده مى‌شود.

در مورد نوع سوم بخصوص حتى براى استعمال خارجى نيز تجويز نمى‌نمايند

چون سمى بودن آن به قدرى است كه از راه خراشهاى احتمالى پوست نيز اگر وارد شود ممكن است مهلك باشد.

در هند از غدۀ گياه به مقدار محدود در استعمال داخلى به عنوان بادشكن، مسهل، افزايش دهندۀ نيروى جنسى، نيروبخش و براى معالجۀ

نقرس و روماتيسم و در موارد بيمارى‌هاى كبد و طحال و در استعمال خارجى از ضماد آن براى كاهش التهاب و درد استفاده مى‌شود.

از خود گياه يعنى از اعضاى هوايى گياه به عنوان جانشين گونۀ C. autumnale استفاده مى‌شود.

در ايران از سورنجان مصرى معمولا به عنوان مسهل و براى دفع بلغم استفاده مى‌شود

و از مخلوط آن با صبر به مقدار معين كه تجويز شده باشد، زير نظر پزشك، براى معالجۀ بيمارى مفصل ران و سياتيك تجويز مى‌شود

و از گرد آن با مخلوط با كره تندشده شيافى درست مى‌كنند كه براى بواسير مفيد است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص -94 91-92

[pejuhesh237]

در سيم گرم و در دويم خشك و قوتش تا سه سال باقيست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص -158

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با رطوبت فضليه و بزعم بعضى سفيد آن در حرارت معتدل کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 529

[pejuhesh237]

اشخاصى كه ناراحتى معده و كليه و كبد دارند بهتر است كه از خوردن كلشيك يا كولشى‌سين خوددارى نمايند.

به‌هرحال خوردن غدۀ گياه در هر مورد بايد زير نظر پزشك و با توصيۀ پزشك باشد.

اگر كسى در اثر خوردن نوع غدۀ سياه يا سرخ آن مسموم شده باشد بايد فورا به پزشك مراجعه كند

و قبل از دسترسى به پزشك به عنوان كمكهاى اوليه كوشش نمايند با خوردن شير تازۀ گاو وادار به استفراغ و قى شود، كه سم خارج گردد

و در صورت امكان از پادزهر آن استفاده شود.

بررسى‌هاى پزشكى نشان داده است كه كولشى‌سين در تغيير ساختمان سلولى و حتى تغيير و تأثير در وضع كروموزومها آثارى دارد،

بنابراين استفاده از غدۀ گياه يا از مادۀ عامل كولشى‌سين بايد در موارد خيلى لازم كه پزشك تنها راه معالجه تشخيص دهد، انجام گيرد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93

[pejuhesh237]

و مسهل اقسام بلغم

و قاطع آن خصوصاً از مفاصل

و مفتح سده و جاذب اخلاط لزجه از عمق بدن

و رافع يرقان و سپرز و با صبر جهة عرق النسا مجرب دانسته‌اند

و با زنجبيل و فلفل بغايت مبهى

و جهة مفاصل بسيار مفيد

و ضماد او با زعفران و تخم مرغ در تسكين درد استخوان

و تحليل اورام مجرب و حمول او با روغن كهنه گوسفند جهة بواسير مجرب

و ذرور او مجفف زخمها

و خوردن نيم درهم او با شير تازه و فانید تا سه روز محرك باه است

و سورنجان بسيار مضر معده و مورث مغص و مضعف جگر است

و مصلحش كتيرا و شكر و زعفران

و قدر شربت از مفرد او يك درهم و با ادويه نيم درهم

و بدلش مستعجله است به وزن او

و زنجبيل و فلفل مقوى فعل اويند.

و بوئيدن گل او مفتح سدهء دماغى و محلل رياح و دردسر بارد است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص -158

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و خوردن نيم درهم آن با زنجبيل و فودنج و زيره و همچنين با شير تازۀ دوشيده

و فانيذ تا سه روز بغايت محرك باه و ترياق جميع مفاصل است خصوصا در اوقات ريزش نوازل

بوئيدن گل او رافع اذيت سميت سياه و سرخ آن اكر كسى خورده باشد قئ فرمودن با شير كاو تازۀ دوشيده

و خورانيدن فادزهرات است و حبوب و دوا و سفوفات و مطبوخات و معاجين سورنجان در قرابادين مذكور شد کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 529

[pejuhesh237]

و مسهل اقسام بلغم

و قاطع آن خصوصاً از مفاصل

و مفتح سده و جاذب اخلاط لزجه از عمق بدن

و رافع يرقان و سپرز

مسهل اقسام بلغم است و اخلاط لزج را از اعماق بدن خصوصا از مفاصل بيرون مى‌كشد و براى معالجۀ يرقان و ورم طحال مفيد است کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93-94

و با صبر جهة عرق النسا مجرب دانسته‌اند

و با زنجبيل و فلفل بغايت مبهى

و جهة مفاصل بسيار مفيد

اگر با صبر خورده شود براى سياتيك و نقرس بسيار نافع است و اگر با زنجبيل و فلفل خورده شود نيروى جنسى را افزايش مى‌دهد کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93-94

و ضماد او با زعفران و تخم مرغ در تسكين درد استخوان

و تحليل اورام مجرب

ضماد آن با زعفران و تخم‌مرغ در تسكين درد استخوان و تحليل ورمهاى سفت و با سركه براى درد مفاصل و آرتروز مفيد است کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93-94

و حمول او با روغن كهنه گوسفند جهة بواسير مجرب

شياف آن كه با روغن گوسفند يا گاو تهيه شود براى افتادن دانه بواسير و تسكين درد آن بسيار نافع است کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93-94


و ذرور او مجفف زخمها

و خوردن نيم درهم او با شير تازه و فانید تا سه روز محرك باه است

خوردن  ٢  گرم از غدۀ سفيد آن با زنجبيل، پونه، زيره و همچنين با شير تازه و قند تا سه روز براى تحريك و تقويت قواى جنسى اثر مفيد نشان داده است کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93-94


و سورنجان بسيار مضر معده و مورث مغص و مضعف جگر است

و مصلحش كتيرا و شكر و زعفران

و قدر شربت از مفرد او يك درهم و با ادويه نيم درهم

و بدلش مستعجله است به وزن او

و زنجبيل و فلفل مقوى فعل اويند.

و بوئيدن گل او مفتح سدهء دماغى و محلل رياح و دردسر بارد است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص -158

مقدار خوراك آن بتنهايى با زعفران تا  ٣  گرم و به طور تركيب با ساير ادويه كمتر است.

سورنجان مضر معده است و ايجاد دل‌پيچه و ضعف در معده و كبد مى‌نمايد از اين نظر بايد با كتيرا و شكر و زعفران خورده شود

و در مواردى كه براى رفع درد مفاصل مى‌خورند بايد با هم‌وزن آن زنجبيل و فلفل كه اثر آن را تشديد مى‌نمايد، بخورند.

[color=#FF00FF] کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 93-94


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و خوردن نيم درهم آن با زنجبيل و فودنج و زيره و همچنين با شير تازۀ دوشيده

و فانيذ تا سه روز بغايت محرك باه و ترياق جميع مفاصل است خصوصا در اوقات ريزش نوازل

بوئيدن گل او رافع اذيت سميت سياه و سرخ آن اكر كسى خورده باشد قئ فرمودن با شير كاو تازۀ دوشيده

بوئیدن گل آن باز کنندۀ گرفتگی های دماغی و حل کننده نفخ و سردرد سرد و دافع سم می باشد.

خوردن سیاه و یا سرخ آن یجاد مسمومیت می کند که با استفراغ و شیر تازۀ گاو و پادزهر باید علاج شود.

و خورانيدن فادزهرات است و حبوب و دوا و سفوفات و مطبوخات و معاجين سورنجان در قرابادين مذكور شد کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 529

حب سورنجان که نقرس را نفع می بخشد و درد را در ساعت تسکین می دهد از کتاب قرابادین کبیر نقل و ذکر می گردد

صفت آن: سورنجان مصری سفید بیست درم، انیسون، زیره کرمانی، فلفل سفید، دار فلفل، مغز حب القراطم، از هر یک چهار د رم، مصطکی شش درم،

اجزاء کوفته و بیخته و با آب رازیانه سرشته حب سازند شربتی از یک درم تا سه درم به آب مطبوخ زیره

معجون سورنجان که برای دردهای مفصلی مفید و معالج است

صفت آن: سورنجان ده درم، سنا مکی 5 درم، تربد سفید مدبر سه درم، اسارون، زنجبیل، زیره کرمانی، دار فلفل، از هر یک دو درم کوفته و بیخته به عسل بسرشند.

سورنجان مصری سی مثقال(60/140 گرم)، فلفل، ورق حنا از هر یک دو مثقال(4/9 گرم) زیره کرمانی، شیطرنج هندی از هر یک دو درم(7 گرم)،

پوست بیخ کبر دو مثقال و نیم (75/11 گرم) زبدالبحر، نمک هندی و نفطی از هر یک دو مثقال(4/9 گرم)، تربد سفید تراشیده به روغن بادام چرب نموده چهل درم(140گرم)،

زنجبیل 7 درم(5/24 گرم) بوزیدان پنج درم (5/17 گرم)، سقمونیا سه درم(5/10گرم)، پوست هلیله زرد پنج مثقال(4/23گرم) کوفته

و بیخته با سه چندان عسل کف گرفته بسرشند، شربتی هفت مثقال است(8/32 گرم)

در معاجين كبار و صغار و باهيه و مسهله

معجون سورنجان

جهة مفاصل حاره و بارده و اخراج بلغم غليظ

سورنجان ابيض هفت ل بوزيدان دو ل و نيم قشر ماهيزهرج دو ل اصل الكبر كمون شيطرج از هر يك ٢ ل

هليلهء اصفر 7 ل تخم كرفس ا ل و نيم(+ تخم رازیانج یک ل)

فلفل ابيض صعتر ملح هندى ورق الخيار زبد البحر از هر يك يك ل و نيم

سمسم مقشر سه ل تربد ابيض سه ل زنجبيل سه ل

محموده سه ل عسل كف گرفته سه مثل ادويه

قدر شربت پنج ل با آب گرم

و اگر مداومت كنند دو ل و نيم كافى است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص314-313



[فصل در بيان حبوب سورنجان‏]
حب سورنجان كه نقرس را نفع بخشد و درد را در ساعت تسكين دهد
صنعت آن‏
سورنجان مصرى سفيد بيست درم انيسون زيره كرمانى فلفل سفيد دارفلفل مغز حب القرطم از هريك چهار درم مصطكى شش درم اجزا كوفته و بيخته باب رازيانه سرشته حب سازند شربتى از يك درم تا سه درم باب مطبوخ زيره‏
حب سورنجان معمول با حنا مسهل بلغم و سودا و صفرا و امراض حادث از اينها را دافع و مفيد است‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى سفيد بوزن كل اجزا كه ذكر مييابد هليله سياه ده درم پوست بليله امله منقى شيطرج هندى زنجبيل در فلفل نمك هندى از هريك سه درم صبر زرد سقوطرى سى درم صعتر فارسى پوست بيخ كبر مقل ازرق برك حنا خشك از هريك دو درم ادويه كوفته و بيخته در شراب خيسانيده و سرشته خمير كرده حبوب سازند حبهاى كوچك با آنچه مناسب دانند فرو برند
حب سورنجان نافع جهت نقرس و وجع و ركين و مفاصل‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى سفيد فاشره كه معروف بهزارچشان است از هريك يك درم زيره كرمانى دارچينى صعتر فارسى زراوند مدحرج زنجبيل برك كبر رماد الخطاطيف از هريك يك درم ادويه كوفته و بيخته با شراب سرشته حبوب سازند حبوب صغار شربتى از دو درم تا يك مثقال با ماء الشّبت فرو برند و اكر خواهند بعنوان سفوف با ماء العسل كه شبت در آن جوشانيده باشند دو ملعقه و زيت يك ملعقه بياشامند
حبّ سورنجان ديكر مسهل اخلاط است از مفاصل‏
صنعت آن‏
بنسخه حكيم صالح خان ره سورنجان مصرى سفيد انيسون پوست هليله زرد پوست هليله كابلى بوزيدان از هريك چهار مثقال صبر سقوطرى تربد سفيد مدبر از هريك شانزده مثقال سقمونياى مشوى مقل ازرق از هريك دو مثقال مقل را در آب كند تا حل كرده باقى ادويه را كوفته و بيخته بان سرشته حبوب سازند شربتى يك درم‏
حبّ سورنجان بنسخه ابن جزله كه در منافع قريب بانست‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى يك‏صد درم قنطوريون دقيق پنج درم تربد سفيد مدبّر هفت درم سكبينج چهار درم عاقرقرحا دو درم صبر سقوطرى شش درم شحم حنظل غاريقون هش سفيد فوة الصبغ از هريك سه درم كوفته و بيخته باب كرنب سرشته حبوب سازند هر حبّى بقدر فلفلى شربتى از دو درم تا سه درم‏
حب سورنجان اوجاع مفاصل و نقرس و عرق النّسا را بغايت نفع دارد و در بدو علت توان داد
صنعت آن‏
سورنجان سفيد پوست هليله زرد از هريك بيست درم صبر سقوطرى چهل درم ادويه كوفته و بيخته بعصاره برك عنب الثعلب سرشته حبوب سازند شربتى دو درم و نيم‏
[حب سورنجان ديگر مسمّى بحبّ سورنجان كبير]
حب سورنجان ديكر مسمّى بحبّ سورنجان كبير امراض بارده مذكوره خصوصا نقرس را مفيد است‏
صنعت آن‏
سورنجان ماهى زهرج بوزيدان از هريك پنج درم ايارج فيقرا تربد سفيد مدبر از هريك ده درم شحم حنظل قنطوريون دقيق از هريك پنج درم افربيون دو درم شيطرج زنجبيل فلفل خردل جندبيدستر از هريك يك درم ادويه كوفته و بيخته حبوب سازند هر حبى بقدر فلفلى شربتى از يك درم تا دو درم و اين حب را مقيم الزمن نيز نامند و كاهى سقمونيا و حلتيت و جاوشير و قنه نيز از هريك يك درم زياده ميكنند جهت زيادتى تقويت‏
حبّ سورنجان جهت نقرس بارد و دفع درد ورك نافع‏
صنعت آن‏
سورنجان بوزيدان ماهى زهرج قنطوريون دقيق از هريك يك درم مقل شحم حنظل از هريك ثلث درم افريبون جندبيدستر جاوشير حلتيت قنه از هريك ربع درم سقمونيا زنجبيل خردل شيطرج هندى فلفل از هريك دانكى ايارج فيقرا تربد سفيد مدبّر از هريك يك درم ادويه كوفته و بيخته حبوب سازند جمله اقويا را يك شربت كامل و متوسّط را دو شربت و صغار را سه يا چهار است‏
حب سورنجان ديكر نقرس بارد را نافع است‏
صنعت آن‏
سورنجان صبر از هريك يك درم سقمونياى مشوى ربع درم تخم كرفس نيم درم كوفته و بيخته حبوب سازند جمله يك شربت كامل است‏
حبّ سورنجان ديكر جهت علّت مذكوره نافع‏
صنعت آن‏
سورنجان صبر سقوطرى از هريك يك درم سقمونيا ربع درم كل سرخ يك دانك كوفته و بيخته حبوب سازند جمله يك شربت كامل است مر اقويا را
حبّ سورنجان مفاصل و عرق النّسا و نقرس و وجع ورك را نافع است‏
صنعت آن‏
سورنجان پنج درم قنطوريون دقيق سكبينج از هريك دو مثقال تربد سفيد مدبّر چهار درم عاقرقرحا يك مثقال صبر سقوطرى سه درم شحم حنظل فوه غاريقون هش سفيد از هريك يك درم و نيم كوفته و بيخته حبوب سازند بقدر فلفلى شربتى از دو درم تا سه درم‏
حبّ سورنجان جهت امراض مذكوره نافع‏
صنعت آن‏
سورنجان سفيد پوست هليله زرد صبر سقوطرى اجزا مساوى كوفته و بيخته حبوب صغار سازند شربتى از يك درم تا سه درم‏
[حب سورنجان مسمّى بحب العاقيه‏]
حب سورنجان مسمّى بحب العاقيه جهت امراض مذكوره و صداع و شقيقه و ثقل سر و وجع عين نافع‏
صنعت آن‏
سورنجان پوست هليله زرد از هريك يك درم تربد مدبّر دو درم كل سرخ بنفشه افتيمون ملح هندى انيسون سقمونياى مشوى بوزيدان مقل غاريقون سكبينج از هريك دو ثلث درم اجزا كوفته و بيخته حبوب صغار سازند بدانكه حبوبى كه جهت اوجاع مفاصل و نقرس و غيرها است سازند بايد كه بسيار كوچك باشد تا زود منحل كشته باعماق اعضا برسد بخلاف حبوبى كه از براى امراض راس است چنانچه به تفصيل در صدر مبحث حبوب ذكر يافت‏
دواء السّورنجانات‏
دواء السّورنجان از براى اوجاع مفاصل و عرق النّساء و نقرس و غيرها
صنعت آن‏
بنسخه شيخ الرئيس ره در معالجات قانون در اوجاع مفاصل بكيرند سورنجان زيره كرمانى زنجبيل از هريك يك درم صبر سقوطرى دو درم و نيم كوفته و بيخته با طبيخ شبت بياشامند جمله يك شربت كامل است اقوبا را و در وقت درد را ساكن ميكرداند
[دواء السورنجان ديگر منسوب به يحيى بن خالد بغايت نيكو اثر و مجربست‏]
دواء السورنجان ديكر منسوب به يحيى بن خالد بغايت نيكو اثر و مجربست از براى اوجاع مفاصل و نقرس و وجع ورك‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى سفيد ده درم سناء مكى پنج درم زنجبيل زيره كرمانى دارفلفل از هريك دو درم كوفته و بيخته بعسل سرشته شربتى دو مثقال باب نيم كرم و اكر بر سبيل سفوف يا حبوب خورند شربتى يك مثقال آنچه مناسب باشد كافى است‏
دواء السّورنجان كه جهت امراض مذكوره نافع است‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى دوازده درم حبق نهرى سه درم فلفل زيره كرمانى از هريك چهار درم ادويه را كوفته و بيخته يك درم تا يك مثقال آن را با ماء العسل بياشامند
دواء السورنجان كه نزد شدت وجع چون استعمال نمايند تخفيف و تسكين بخشد
صنعت آن‏
سورنجان سفيد نبات هر دو مساوى كوفته و بيخته شربتى سه درم با آب سرد بياشامند و اكر زنجبيل و فلفل بيفزايند براى تقويت عمل نيكو است‏
دواء السّورنجان كه همين فايده بخشد
صنعت آن‏
سورنجان سفيد يك درم شيطرج هندى دو دانك شكر سفيد يك درم و نيم جمله يك شربت است باب نيم كرم‏
دواء السّورنجان ديكر
صنعت آن‏
سورنجان انزروت از هريك دو مثقال كوفته و بيخته با روغن جوز و طبيخ شبت از هريك يك اوقيه اميخته بياشامند
فصل در بيان نسخ سفوف سورنجان‏
سفوف سورنجان تاليف حكيم غياث الدين محمد ره‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى ده مثقال سناء مكى هفت مثقال پوست هليله زرد سه مثقال مغز بادام شيرين مقشر شش مثقال محموده مشوى يك مثقال زعفران نيم مثقال قند سفيد سى مثقال سفوف سازند شربتى دو مثقال باب سرد
سفوف سورنجان ديكر
صنعت آن‏
سورنجان پوست هليله زرد از هريك هفت درم بوزيدان ورق كل سرخ از هريك هفت مثقال سناء مكى ده مثقال پوست بيخ كبر مغز بادام شيرين از هريك سه مثقال ورد حنا سه درم زعفران يك درم سقمونياى مشوى يك مثقال قند سفيد هفت درم كوفته و بيخته سفوف سازند شربتى دو مثقال‏
[سفوف سورنجان از اقتراح آن مرحوم نافع است از براى جميع اقسام مفاصل و نقرس‏]
سفوف سورنجان از اقتراح آن مرحوم نافع است از براى جميع اقسام مفاصل و نقرس و اوجاع ظهر و عرق النّسا و تشنج از مواد غليظه و اين سفوف را منافع بسيار است و مجرّبست‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى سفيد هفت مثقال غنچه كل سرخ منزوع الاقماع سناء مكى از هريك پنج مثقال پوست هليله زرد تربد سفيد مجوّف تراشيده بروغن بادام شيرين چرب نموده مغز بادام شيرين از هريك چهار مثقال سقمونياى مشوى لاجورد مغسول حجر ارمنى مغسول از هريك يك مثقال بوزيدان بسفايج فستقى پوست تراشيده مصطكى رب السّوس از هريك دو مثقال زعفران دو دانك قند سفيد ده مثقال كوفته و بيخته در شيشه نكاه دارند شربتى دو درم با آب سرد
سفوف سورنجان معده و جكر و اوجاع مفاصل و همه بيماريها كه از ماده سودا بود سود دارد
صنعت آن‏
سورنجان مصرى سناء مكّى از هريك پنج درم برك حنا دو درم مغز بادام شيرين مقشر چهار درم ربّ السّوس يك مثقال زعفران يك دانك كوفته و بيخته سفوف سازند
[سفوف سورنجان منقول از خطّ ميرزا ابرهيم قمى نافع از براى نقرس و اوجاع مفاصل‏]
سفوف سورنجان منقول از خطّ ميرزا ابرهيم قمى نافع از براى نقرس و اوجاع مفاصل و وجع ظهر و عرق النّسا و اوجاع ورك‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى ده مثقال سناء مكى هفت مثقال كوبيده و بيخته سفوف سازند و اكر ماده بلغمى باشد تربد سفيد مدبّر پنج مثقال اضافه نمايند و نصف وزن سقمونيا را كم كنند
سفوف سورنجان ديكر به نسخه سيّد مظفر الدين شفائى اوجاع مفاصل را نافع باشد
صنعت آن‏
سورنجان هفت درم زيره كرمانى بريان كرده پودنه از هريك دو درم فلفل يك درم تربد سفيد دو درم سناء مكى پنج درم كوفته و بيخته سفوف سازند شربتى سه درم‏
سفوف سورنجان نافع جهة درد مفاصل و عرق النّسا و نقرس‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى يك درم دارچينى سيلانى طباشير سفيد كشنيز خشك دانه هيل‏بوا عود الصّليب از هريك نيم درم اجزا كوفته و بيخته سفوف سازند جمله يك شربت و از عقب آن شيره تخم كاسنى و شيره تخم خربزه و رازيانه و شربت فواكه و كلاب بنوشند
سفوف سورنجان ديكر اوجاع مفاصل و نقرس و درد اعضا را نافع باشد و مسهل اخلاط غليظه بود
صنعت آن‏
سورنجان مصرى يك درم سناء مكّى پنج درم تربد سفيد مجوّف تراشيده و بروغن بادام چرب كرده سه درم بوزيدان پوست هليله زرد از هريك دو درم مغز بادام مقشر پنج درم بسفايج پوست بيخ كبر اسطوخودوس غاريقون از هريك سه درم شحم حنظل يك درم سقمونيا نيم درم كوفته و بيخته بدستور مقرر سفوف سازند شربتى دو درم باب كرم‏
سنون سورنجان ضعف اسنان را نافع باشد
صنعت آن‏
سورنجان قرنفل سعد كوفى كزمازج زر ورد پوست هليله زرد صندل سفيد مساوى كوفته و بيخته سنون سازند
مطبوخ سورنجان اوجاع نقرس و مفاصل را سود دارد
صنعت آن‏
سناء مكى هفت درم رازيانه انيسون قنطوريون دقيق از هريك دو درم كل سرخ پوست هليله زرد كابلى از هريك چهار درم سورنجان مصرى پرسياوشان كاوزبان بادرنجبويه از هريك سه درم جوشانيده صاف كرده كلقند ده درم ترنجبين بيست درم در انحل كرده بنوشند
[مطبوخ سورنجان اخلاط محرقه و بلغم لزج دفع كند]
مطبوخ سورنجان اخلاط محرقه و بلغم لزج دفع كند و مفاصل و نقرس كرم را نافع باشد و مزاجهاى كرم را سود دارد و در زمان كرما نيز ميتوان داد
صنعت آن‏
سناء مكى هفت درم اصل السّوس تراشيده سورنجان مصرى عنب الثعلب از هريك پنج درم تربد تراشيده رازيانه از هريك يك درم زنجبيل نيم درم تخم كاسنى بنفشه از هريك سه درم انجير عناب از هريك ده دانه سپستان بيست دانه اجزا جوشانيده ترنجبين و غيره در آن حل كرده صاف كرده بنوشند
فصل در ذكر نسخ معجون سورنجان‏
[معجون سورنجان مسهل بلغم و صفرا]
معجون سورنجان مسهل بلغم و صفرا باشد و مخصوص بمفاصل و نقرس و عرق النّسا است‏
صنعت آن‏
بنسخه سمرقندى در اصول التراكيب سورنجان شش مثقال ماهى زهره زيره كرمانى پوست تخم كبر و در نسخه ديكر بيخ كبر است شيطرج هندى بوزيدان از هريك دو درم پوست هليله زرد هفت درم تخم كرفس نمك هندى برك حنا زبد البحر فلفل سفيد رازيانه صعتر از هريك يك مثقال كل سرخ زنجبيل سقمونيا كشنيز خشك از هريك سه درم تربد سفيد پانزده ده درم روغن بادام چهار درم و نيم عسل صاف صد و پنجاه درم شربتى پنج مثقال تا هفت مثقال‏
معجون سورنجان بنسخه ديكر جهة درد مفاصل و ماليخوليا نافع‏
صنعت آن‏
سورنجان مصرى محموده انطاكى مشوى از هريك شش مثقال زنجبيل زيره كرمانى مدبّر قرنفل قسط تلخ از هريك سه مثقال كوفته و بيخته با سه چندان ادويه عسل مصفى مقوم سرشته معجون سازند شربتى دو درم تا سه درم‏
معجون سورنجان ديكر كه اوجاع مفاصل را نافع باشد
صنعت آن‏
سورنجان ده درم سناء مكى پنج درم تربد سفيد مدبّر سه درم اسارون زنجبيل زيره كرمانى دارفلفل از هريك دو درم كوفته و بيخته بعسل بسرشند مصرى سى مثقال فلفل ورق حنا از هريك دو مثقال زيره كرمانى شيطرج هندى از هريك دو درم پوست بيخ كبر دو مثقال و نيم زبد البحر نمك هندى و نفطى از هريك دو مثقال تربد سفيد تراشيده بروغن بادام چرب نموده چهل درم زنجبيل هفت درم بوزيدان پنج درم سقمونيا سه درم پوست هليله زرد پنج مثقال كوفته و بيخته با سه چندان عسل كف كرفته بسرشند شربتى هفت مثقالست‏ .کتاب قرابادین کبیر ص 1029-1030

[pejuhesh237]

.