سنا

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

گياهى است از خانوادۀ Leguminosae داراى گونه‌هاى مختلفى است كه به صورت درختچه و بوتۀ علفى مى‌باشند

و نام علمى معروف‌ترين آنها عبارت است از:

 ١ . گونۀ Cassia angustifolia Vahl. ، اين سنا را به فارسى «سناى هندى» و به زبان هندى «هندى سنا»

و در بازار دارويى هند به لهجه‌هاى ديگر هندوستان «سناى مكّى» نيز مى‌گويند.

اين گونه به شكل درختچه است و به فرانسوى Sene āfeuilles etroites گفته مى‌شود.

 ٢ . Cassia obovata Collad. كه مترادف آن Cassia obtusa Roxb. مى‌باشد.

آن را سناى مكّى و در برخى نواحى صورتى سوناموكى مى‌نامند. برگهاى اين سنا مسهل است.

اين گونه را به فرانسوى Sene āfeuilles obovales نامند.

فارسی: «سنا» ، «سناى مكّى» و «سناى حجازى»

عربی:

یونانی:

انگلیسی:Senna

فرانسه:Sene

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

گياهيست ربيعى ساقش باريك شبيه به گياه حنا و گلش مايل به كبودى و دانه او پهن مايل به درازى و كجى

و در غلافى شبيه بكرده و حجازى او را برگ بزرگتر و گلش زرد و برگ او مستعمل است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –156


و آن را بحجاز عشرق نامند و در تابستان بهم مى‌رسد و مستعمل برك آن است كه سبز باشد و زرد و سياه و كهنه و فاسد ناشده

و از چوب و تخم و خاشاك پاك كرده باشند و شاخهاى آن درهم پيچيده و ليكن برك آن كوچك و نازك و ضعيف العمل‌تر از مكى حجازى آن کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 522


سنا گونه C. angustifolia درختچه‌اى است داراى برگهاى شبيه برگ حنا و برگ مورد كمى بزرگتر از برگ حنا كشيده و باريك

و در سناى گونه C. obovata برگها كمى پهن و تخم‌مرغى است.

گل آن زرد مايل به كبود ميوۀ آن به صورت غلاف كوتاه قوسى و خميده از نظر اندازه در حدود طول غلاف باقلا مى‌باشد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 399

[pejuhesh237]

و منبت آن حجاز اسب و در عظيم‌آباد از هند نيز قليلى بهم مى‌رسد کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 522


نام علمى معروف‌ترين آنها عبارت است از:

 ١ . گونۀ Cassia angustifolia Vahl. ،اين گونه سنا تا به حال در ايران ديده نشده است و معمولا از هند به بازار دارويى ايران وارد مى‌شود.

برگها و ميوۀ آن مسهل است. اين گونه به شكل درختچه است و به فرانسوى Sene āfeuilles etroites گفته مى‌شود.

 ٢ . Cassia obovata Collad. كه مترادف آن Cassia obtusa Roxb. مى‌باشد.

اين گونه به انگليسى در بازار دارويى به Italian senna معروف است.

اين گونه گياهى چندساله است با ساقه‌هاى علفى در هندوستان در پنجاب، بلوچستان، سند، گجرات و برخى نقاط ديگر نظير ايتاليا و

عربستان در حجاز انتشار دارد. در ايران نيز در جنوب مى‌رويد.

 ٣ . C. acutifolia DC. كه برگهاى آن در بازار بين المللى به Alexandrian senna معروف است و در مصر مى‌رويد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد5 ص 398-399

[pejuhesh237]

.در هندوستان از برگها و ميوۀ گونۀ درختچه‌اى سنا به عنوان ملين و مسهل استفاده مى‌شود

و از برگهاى گونۀ علفى سنا C. obovata در رديف گونۀ بالا به عنوان مسهل استفاده مى‌شود.

برگچه سنا اگر در آب جوش مدتى جوشانده شود اثر مسهلى آن خيلى كاسته مى‌شود.

و لذا مرسوم و توصيه اين است كه معمولا از خيس‌كردۀ برگ سنا و يا از دم‌كردۀ آن استفاده شود .

و تجربه نشان داده است كه مادۀ عامل سنا در الكل قوى كم‌محلول و يا غير محلول است.

لذا مرسوم است كه برگهاى سنا را در الكل قوى  ٨۵  و  ٩۵  درجه مدت دو روز مى‌خيسانند و بعد خشك كرده و مى‌كوبند .

و پس از آن مصرف مى‌كنند. در اين روش ضمن اينكه از اثر مسهلى آن كاسته نمى‌شود ولى به علت خيسانده شدن در الكل از عوارض

جانبى آن كاسته مى‌شود. . اگر دم‌كردۀ سنا را روى شكم بچه‌ها بريزند و بمالند ممكن است بروز اسهال كند.

دم‌كردۀ  ١۵ - ١٠  گرم برگچه سنا در يك ليوان آب جوش (در حدود  ٢۵٠  گرم) را مى‌توان به عنوان مسهل براى اشخاص بالغ

و بزرگسال به كار برد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 401-402

[pejuhesh237]

و قوتش تا هفت سال باقى و در آخر دويم گرم و در اول خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –156


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.و از نظر خواص معتقدند كه مسهلى است قوى و بايد با احتياط خورده شود

زيرا در برخى موارد ايجاد ناراحتى و آشفتگى و باصطلاح نوعى قولنج مى‌نمايد و هرچه يبوست بيشتر باشد قولنج شديدتر است.

برگ سنا را نبايد زنان شيرده يا حامله بخورند زيرا مادۀ عامل آن خيلى سريع از طريق شير و يا مستقيما، در بدن جنين يا طفل اثر مى‌گذارد
کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 401

[pejuhesh237]

و مسهل بلغم و سودا و صفرا و اخلاط سوخته و منقى دماغ و شديد الغوص در عمق بدن

و مقوى او و جالى جلد و جهة مفاصل و امراض بلغمى و سوداوى

و جنون و صرع و دردسر و شقيقه و درد پهلو

و شرب مطبوخ در چهار مثل او روغن زيتون كه به نفصف رسد جهة درد كمر وركين و بواسير مفيد

و ضماد مطبوخ او در سركه به حدى كه قوام به هم رساند

جهة حكه و جرب و کلف و بهق و اندمال زخم كهنه

و منع ريختن موى و با حنا جهة سياه كردن آن مؤثر

و آب مطبوخ او بهتر از جرم او و يك مثقال از مسحوق او با عسل كه سه روز تا يك هفته هر روز بیاشامند

جهة مفاصل و امثال او مجربست و مورث كرب و مغص و غثيان

و مصلحش پاك كردن از چوب و شاخ

و آلودن به روغن بادم و هليلهء زرد و انيسون و بنفشهء و آب ميوها استعمال نمودن

و قدر شربت از جرم او دو درهم است تا سه درهم و از مطبوخ او تا ده درهم

و بدلش نصف او تربد و نصف او هليلهء زرد و ربع آن بنفشه است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –156

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و صداع كهنه و درد پهلو و ضيق النفس و قولنج و عرق النسا و نقرس و تشنج عضل

و داء الثعلب و داء الحيه و حكه و جرب و بثورهاى كهنه و سپش كه در بدن بهم رسيده باشد و جهت قتل ديدان و شقاق دست و پا

و آشاميدن آب مطبوخ آن با ادويۀ مناسبه و كل سرخ جهت اخراج اخلاط مذكوره و با كل سرخ و شير تازه دوشيده و شكر بدستور كه وزن سنامكى

از دو مثقال تا چهار مثقال تا شش مثقال و كل سرخ از يك درم تا دو درم بحسب مزاج و مرض

و شير كاو تازه دوشيده از ربع آثار هندى تا يك آثار باشد و سفوف كوبيده پيختۀ آن را با كل سرخ و شكر با شير تازه دوشيده نيز همان اثر دارد

و ليكن آب مطبوخ آن بيغايله‌تر است از جرم آن

بدانكه شيخ الرئيس رحمه اللّه تعالى متعرض ذكر سنا نشده و حبوب و سفوفات و ضماد و مطبوخات و معاجين و نقوع سنامكى در قرابادين مذكور شد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 522-523

[pejuhesh237]

و مسهل بلغم و سودا و صفرا و اخلاط سوخته و منقى دماغ و شديد الغوص در عمق بدن

و مقوى او و جالى جلد و جهة مفاصل و امراض بلغمى و سوداوى

و جنون و صرع و دردسر و شقيقه و درد پهلو

سنا از نظر خواص مسهل بلغم، صفرا و اخلاط سوخته است و اخلاط را از زواياى مجارى بدن بيرون مى‌كشد، لذا پاك‌كنندۀ دماغ و

درخشان‌كنندۀ پوست است و براى بيمارى روانى، صرع، سردرد كهنه، درد پهلو، تنگى نفس، سياتيك، نقرس،

تشنج عضله، ريختن مو و جرب، كشتن و دفع كرم معده، رفع شقاق دست و پا

و تسكين درد مفاصل حاصل از بلغم و صفرا بسيار نتيجه‌بخش است.


و شرب مطبوخ در چهار مثل او روغن زيتون كه به نفصف رسد جهة درد كمر وركين و بواسير مفيد


اگر برگهاى سنا با  ۴  برابر وزن آن روغن زيتون جوشانيده شود تا وزن مجموع به نصف برسد و خورده شود، علاوه براى مسهل براى درد كمر و بواسير نيز نافع است.



و ضماد مطبوخ او در سركه به حدى كه قوام به هم رساند

جهة حكه و جرب و کلف و بهق و اندمال زخم كهنه

ضماد دم‌كردۀ برگ آن در سركه تا حدى كه غليظ شود در استعمال خارجى براى عوارض پوستى و جرب نافع است.

و منع ريختن موى و با حنا جهة سياه كردن آن مؤثر


و آب مطبوخ او بهتر از جرم او و يك مثقال از مسحوق او با عسل كه سه روز تا يك هفته هر روز بیاشامند

جهة مفاصل و امثال او مجربست

اگر  ۵  گرم برگ كوبيدۀ آن با عسل مخلوط و هر روز تا  ٧  روز خورده شود براى رفع درد مفاصل مفيد است.


و مورث كرب و مغص و غثيان و مصلحش پاك كردن از چوب و شاخ

و آلودن به روغن بادم و هليلهء زرد و انيسون و بنفشهء و آب ميوها استعمال نمودن

و قدر شربت از جرم او دو درهم است تا سه درهم و از مطبوخ او تا ده درهم

و بدلش نصف او تربد و نصف او هليلهء زرد و ربع آن بنفشه است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –156

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و صداع كهنه و درد پهلو و ضيق النفس و قولنج و عرق النسا و نقرس و تشنج عضل

و داء الثعلب و داء الحيه و حكه و جرب و بثورهاى كهنه و سپش كه در بدن بهم رسيده باشد و جهت قتل ديدان و شقاق دست و پا

و آشاميدن آب مطبوخ آن با ادويۀ مناسبه و كل سرخ جهت اخراج اخلاط مذكوره و با كل سرخ و شير تازه دوشيده

و شكر بدستور كه وزن سنامكى

از دو مثقال تا چهار مثقال تا شش مثقال و كل سرخ از يك درم تا دو درم بحسب مزاج و مرض

و شير كاو تازه دوشيده از ربع آثار هندى تا يك آثار باشد و سفوف كوبيده پيختۀ آن را با كل سرخ

و شكر با شير تازه دوشيده نيز همان اثر دارد

و ليكن آب مطبوخ آن بيغايله‌تر است از جرم آن

بدانكه شيخ الرئيس رحمه اللّه تعالى متعرض ذكر سنا نشده و حبوب و سفوفات و ضماد و مطبوخات و معاجين و نقوع سنامكى در

قرابادين مذكور شد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 522-523

حب مسهل سنا: برگ سناى مكى كوبيده، پوست هليله سياه، پوست هليله كابلى، پوست هليله زرد و

مويز كه دانه آن خارج شده باشد.

از هريك به مقدار مساوى تهيه و ابتدا هريك از سنا و هليله‌ها را جداگانه كوبيده و از الك خارج كرده و با روغن بادام شيرين آغشته

و مجموع را با مويز كوبيده و مخلوط كرده حب درست كنند و هر روز ناشتا  ٨ - ٧  گرم آن را بخورند

و به همين مقدار نيز شب موقع خواب بخورند

و روى آن آب گرم بنوشند، مسهل بسيار خوبى است.

گرد سنا: به مقدار مورد نظر برگ پاك كرده سنا را در گرمخانه  ۴٠  درجه سانتى‌گراد خشك كرده نرم كوبيده

از الك ابريشمى نمرۀ  ١٢٠  ردّ كنند.

اين گرد مسهل است و ممكن است موجب تهوع و خونريزى بواسير و رحم شود.

لذا مصرف آن براى زنان باردار خطرناك است و اگر زنان شيرده بخورند به شير آنها خاصيت مسهلى مى‌دهد.

مقدار خوراك آن زير نظر پزشك و در صورت تشخيص ضرورت  ٨ - ۴  گرم است.

برگ سناى مغسول در الكل: براى احتراز از برخورد با عوارض جانبى سنا برگ سنا را به مدت دو روز در الكل  

٨۵  يا  ٩۵  درجه مى‌خيسانند

بعد صاف كرده و برگها را خشك كرده و براى تهيه گرد مصرف مى‌كنند.

دم‌كردۀ مركب سنا: ١۴  گرم برگ نيم‌كوب سنا، ٢۵  گرم زنجبيل را در  ٢٨۴  گرم آب جوش دم كرده و بگذارند سرد شود و صاف نمايند.

اين دم‌كرده را در  ٢  دفعه بخورند مسهل خوبى است ممكن است با شربت قند خورده شود.

مسهل عسلى سنا: ١۵  گرم سنا را در  ۵٠٠  گرم آب آلو بخارا دم كرده و صاف نمايند و  ۵٠٠  گرم عسل سفيد

به آن اضافه نمايند و در عرض صبح فنجان فنجان بياشامند.



[حبّ سنا مكى منقول از حضرت رسالت ‏پناه (ص)]
حبّ سنا مكى منقولست از حضرت رسالت‏پناه (ص) كه اين حب امان مى‏بخشد از خوره و پيسى و بهق و ديوانكى و فالج و لقوه و اكر مردم بدانند كه در سنا چه منفعت‏ها است هر آينه قيمت مثقالى از آن دو مثقال ذهب ميشود
صنعت آن‏
سنا مكى پوست هليله زرد پوست هليله كابلى هليله سياه مويز منقى از حب اجزا مساوى جداجدا كوفته و بيخته سنا و هليله را بروغن بادام شيرين چرب نموده بمويز سرشته حبوب سازند و هر روز ناشتا سه درم آن را فرو برند و هنكام شب نيز همين مقدار و آب كرم بر بالاى آن بنوشند جميع فوايد مذكوره را بخشد و بهترين دوائى است و اكر شش درم تا هشت درم آن را شب با عرق اسطوخودوس و كاوزبان نيم كرم فروبرند و صبح بيست مثقال كلقند افتابى و يك مثقال برك كاوزبان و همين مقدار اسطوخودوس در عرق عنب الثّعلب و شاهتره بجوشانند و ماليده و صاف كرده نيم كرم بياشامند پنج و شش مجلس بفراغت اجابت مينمايد و خفقان و توحش و اكثر امراض دماغيّه را مفيد و مجرّب است‏
حبّ سنا بنسخه حكيم صالح خان ره تعالى‏
صنعت آن‏
سنا مكى غنچه كل سرخ از هريك پنج مثقال تربد سفيد مدبّر سورنجان مصرى از هريك دو مثقال و نيم شيرخشت خراسانى دو مثقال شيرخشت را بكلاب حلّ كرده باقى ادويه كوفته بان سرشته حبوب سازند شربتى دو مثقال‏
حب سنا جهت امراض دماغى و ضيق النّفس و سرفه بارد و رطب نافع‏
صنعت آن‏
سنا مكى شش درم پوست هليله پوست بليله از هريك يك درم كوفته و بيخته بروغن بادام چرب نموده با عسل يا شكر تيغال يا شيره ترنجبين سرشته حبوب سازند شربتى از يك مثقال تا سه مثقال باب نيم كرم فرو برند و اكر يك درم ورق كل سرخ اضافه‏
نمايند جهت اصلاح سنا بد نيست‏
[سفوف سنا در نفع اقوى از حبّ آنست‏]
سفوف سنا در نفع اقوى از حبّ آنست و تنقيه بدن از سودا كند وقتى كه سودا عام در جميع بدن باشد و ماليخوليا را نيز مفيد بود
صنعت آن‏
سنا مكى بسفايج فستقى حبّ النيل از هريك سه درم پوست هليله زرد پوست هليله كابلى هليله سياه افتيمون ورق كل سرخ تربد سفيد مدبّر از هريك دو درم ادويه كوفته و بيخته بروغن بادام چرب نموده شربتى چهار درم تا چهار مثقال باب شير كرم با ادويّه مناسبه بنوشند و اكر تربد را نصف مجموع ادويه كنند آن زمان سفوف تربد نامند
سفوف سنا مكى جهت عرق النّسا نافع از قدما است‏
صنعت آن‏
سنا مكى ده درم سورنجان پنج درم شيطرج هندى دو درم زعفران نيم درم كوفته و بيخته با مثل آن شكر سفيد ممزوج نموده سفوف نمايند شربتى از سه درم تا ده درم‏
سفوف ديكر كه اسهال برفق كند
صنعت آن‏
سنا مكى پنج مثقال تربد مدبّر يك مثقال برك كل سرخ يك مثقال و ربع مثقالى زنجبيل مصطكى از هريك نيم مثقال كوفته و بيخته باب كرم با اشربه مناسبه كف نمايند و اكر سناى تنها را مقدار سه مثقال تا شش مثقال جوشانيده صاف نموده و با مقدار دو مثقال كلقند افتابى حل كرده صافى نموده باشند داخل نموده باشند يا بران پاشيده شير كرم نموده بنوشند اسهال برفق كند و اكر ده دوازده مثقال شيرخشت نيز در آن حل نمايند ميكردد اقوى‏
سفوف سنا نافع جهت امراض بلغميّه و رافع قبض و دافع بلاغم از رطوباتست‏
صنعت آن‏
سنا مكى پوست هليله كابلى زنجبيل سفيد هر سه جزو مساوى كوفته و بيخته شربتى يك درم آن يك مجلس و دو درم آن در سه مجلس و سه درم آن زياده موافق قوة و ضعف مزاج و اكر شب وقت خواب ميل نموده اندك آب كرم بر آن بياشامند صبح زود و موافق آن يك‏دو دست و زياده بفراغت و اسانى اجابت مينمايد و بيغايله است‏
ضماد سنا جهة جرب و حكه مجرب است‏
صنعت آن‏
سناء مكى هليله زرد مرداسنك سفيداب قلعى بالسّويه سوده با روغن كل بنفشه ضماد نمايند
فصل در ذكر نسخ مطبوخات سنا مكى‏
[مطبوخ سنا مكى مسهل بلغم و صفرا و سوداى سوخته‏]
مطبوخ سنا مكى مسهل بلغم و صفرا و سوداى سوخته است و امراض دماغى را نافع‏
صنعت آن‏
كل نيلوفر كل سرخ پرسياوشان عنب الثعلب برك كاوزبان اصل السوس مقشر بادرنجبويه از هريك دو درم اسطوخودوس بسفايج فستقى پوست تراشيده پوست بيخ كاسنى از هريك دو درم و نيم افتيمون اقريطى شاه‏تره پوست هليله از هريك سه درم و نيم سنا مكى شش درم تا هشت درم تخم كاسنى نيم كوفته رازيانه از هريك دو درم كل كاوزبان يك درم عناب الوى بخارائى از هريك دو دانه انجير زرد هفت دانه مويز منقى بيست دانه سپستان سى دانه ادويه آنچه كوبيدنيست جوكوب نموده شب در عرق كاسنى و رازيانه و عنب الثعلب از هريك پنجاه مثقال بخيسانند و صبح باتش ملايم طبخ دهند تا بنصف يا آن مقدار كه توانند خورد آب بماند و بايد كه در حين طبخ سر ظرف را بسته دارند كه بخار و قوت آن دوا بيرون نرود پس فرود آورده سر ديك را بعد از آنكه بخار و حرارت آن كم شده باشد باز نمايند و قدرى ماليده صاف نمايند و بسيار نمالند كه جرم دوا بسيار برايد و غليظ كردد پس مغز فلوس خيارشنبر شيرخشت ترنجبين تمر هندى از هريك دوازده مثقال تا پانزده مثقال و بيست مثقال در آن حل نموده صاف كرده روغن بادام دو مثقال بر آن چكانيده كرم نموده بنوشند و اكر صفرا و تب و حدت كرمى در مزاج بسيار باشد آب برك كاسنى تازه مقدار بيست مثقال اضافه نمايند و اكر طبيعت عاصى باشد از براى اعانت بر عمل تنقيه مواد دماغى با دو مثقال ايارج فيقرا با حبّ ايارج يا با دو مثقال نقوع صبر سقوطرى زرد بنوشند و از براى اخراج صفرا با سقمونيا مقدار يك مثقال و يا مقدار يك‏دو مثقال تربد سفيد خراشيده و مجوّف در طبخ داخل نمايند زيرا كه جرم تربد را هرگاه سفوف نموده و بروغن بادام چرب كرده با زنجبيل و مصطكى بخورند اسهال بلغم مينمايد بتقطيع و اذابه و چون در مطبوخ اندازند و جوش دهند اسهال صفرا ميكند و براى اخراج بلغم بتقويت يك مثقال تا يك و نيم مثقال تربد سفيد مجوّف مصمّغ محكوك بروغن بادام چرب كرده كوبيده كه مبالغه در كوبيدن آن نكرده باشند و زنجبيل نيم درم با كل قند سرشته يا با حبّ چيپال دو دانه تا پنج دانه كه در دند مذكور شد و براى تنقيه سودا با حب لاجورد يا سفوف آن بخورند بدين قسم كه هر يكى از اينها و غيره را شب وقت خواب يا يك‏دو ساعت پيشتر از صبح بخورند بعد از آن مطبوخ را بنوشند و يا آنكه حبوب را در اخر شب فرو برند و صبح مطبوخ را بنوشند و اكر حبوب بسيار خشك شده باشد در عرق باديان خيسانيده فرو برند يا با كلقند يا مويز منقى سرشته و در اوايل حميات اهليلجات داخل ننمايند و اكر سرفه باشد بيخ كاسنى و آب برك كاسنى را اسقاط نمايند و بهدانه يك درم تخم خبّازى تخم خطمى از هريك يك مثقال اضافه نمايند و در امراض كبدى ريوند چينى و شكاعى و باد اورد از هريك بقدر مناسب اضافه نمايند و صبريات ندهند و از براى امراض حاره كبد زرشك يا عصاره آن داخل نمايند و از ادويه حارّه كم نمايند باقى منوط براى طبيب است‏
مطبوخ سنا حميات حارّه را نافع باشد و صفرا را نافع بود يعنى دفع كند
صنعت آن‏
سنا مكى هفت درم بنفشه عنب الثعلب كل نيلوفر از هريك سه درم عناب سپستان الوى سياه از هريك بيست عدد كل سرخ چهار درم همه را در سه رطل آب بجوشانند نصف بماند پس فرو كيرند و بپالايند تمر هندى شيرخشت از هريك ده درم ترنجبين بيست درم در آن ماليده حل نموده مكرر صاف كنند و بنوشند
[مطبوخ سنا مكى فواكهى مسهل صفرا بود]
مطبوخ سنا مكى فواكهى مسهل صفرا بود امزجه حاره و تبهاى صفراوى را سود دهد
صنعت آن‏
سنا مكى پنج درم كل بنفشه كل نيلوفر كل سرخ پوست هليله زرد از هريك چهار درم افسنتين رومى تخم خيارين تخم كاسنى پوست بيخ رازيانه از هريك سه درم عناب بيست دانه سپستان سى دانه آلوى بخارا الوى سياه مشمش از هريك ده دانه تمر هندى زرشك منقى مويز طائفى از هريك ده مثقال جوشانيده صاف نموده ترنجبين پانزده درم شيرخشت فلوس خيارشنبر از هريك ده درم در انحل كرده بياشامند و اكر قويتر خواهند دو دانك ريوند چينى و يك و نيم درم تربد اضافه كرده نوش فرمايند
مطبوخ سناى ديكر صاحب ذات الجنب و نفث الدم و حمى محرقه را سود دهد
صنعت آن‏
سنا مكّى پنج درم كل بنفشه كل نيلوفر از هريك چهار درم عنّاب سپستان از هريك بيست عدد تخم كاسنى خبازى از هريك سه درم شيرخشت ترنجبين از هريك پانزده درم در آن حل كرده بياشامند
مطبوخ سناى ديكر سرسام و صداع كرم و تب مطبقه را سود دارد
صنعت آن‏
سنا مكّى پنج درم بنفشه نيلوفر از هريك چهار درم تخم كاسنى سه درم آلوى بخارائى عناب سپستان از هريك بيست عدد على الرّسم طبخ نمايند فلوس خيارشنبر ترنجبين از هريك ده درم در آن حل نموده بياشامند
مطبوخ سناى ديكر كه صفرا و بلغم و سوداوى سوخته دفع كند و امراض سوداوى را نافع باشد
صنعت آن‏
سناء مكّى هفت درم كل سرخ چهار درم پوست هليله زرد هليله سياه از هريك پنج درم بسفايج فستقى اصل السوس تراشيده رازيانه از هريك دو درم اسطوخودوس پرسياوشان شاه‏تره كاوزبان بادرنجبويه بنفشه افتيمون نيلوفر از هريك سه درم مويز منقى سپستان از هريك سى دانه مجموع را در سه رطل آب بجوشانند تا نصف آن بماند افتيمون را در لثه كتان بسته در اخر بيندازند و از آتش فرو كيرند و بپالايند كلقند افتابى ده درم فلوس خيارشنبر كه بروغن بادام چرب نموده باشند و ترنجبين از هريك پانزده درم در آن بمالند و مكرر صاف نمايند و بياشامند
[معجون سنا مكى مسهل صفرا و بلغم‏]
معجون سنا مكى مسهل صفرا و بلغم بود و صداع و درد شقيقه را نافع باشد و كرى و خارش را سود دهد
صنعت آن‏
سناء مكى پنجاه درم ترنجبين سى درم بنفشه نيلوفر كل سرخ تربد سفيد تراشيده بروغن بادام‏

چرب نموده از هريك ده درم كشمش كوفته و نرم ماليده و عسل صاف از هريك نيم رطل ترنجبين را بكلاب صاف كنند و با عسل بقوام اورند و ادويه كوفته و بيخته بروغن بادام شيرين پانزده مثقال چرب سازند و بان بسرشند شربتى از دو درم تا سه درم‏
[معجون سنا مكّى بنسخه ديگر مسهل صفرا و بلغم‏]
معجون سناء مكّى بنسخه ديكر مسهل صفرا و بلغم بود و صداع و شقيقه را نافع و سرفه و ضيق النّفس را سودمند بود
صنعت آن‏
سنا مكى پنجاه درم تربد سفيد تراشيده كاوزبان ورق كل سرخ از هريك پنج درم مويز بيدانه بنفشه خشك نيلوفر از هريك ده درم ترنجبين سه درم و در نسخه ديكر شيرخشت بيست درم قند سفيد و عسل صاف از هريك پنجاه درم است تربد را بروغن بادام چرب كنند و ادويه را كوفته و نرم بيخته و ترنجبين و قند را بكلاب صاف كنند و با عسل بقوام اورند چنانكه رسم است بسرشند شربتى سه درم با آب نيم كرم‏
معجون سنا مكى مسهل صفرا است مزاجا و سودا و بلغم بالطبع‏
صنعت آن‏
سناء مكى پنجاه درم ترنجبين مويز منقى از هريك يك رطل مصرى شيرخشت سى درم كل بنفشه كل نيلوفر ورق كل سرخ از هريك دو درم روغن بادام تازه پانزده درم ترنجبين و شيرخشت را در آب خيسانيده و بقوام اورده ادويه كوفته و بيخته بان بسرشند و اكر بسه وزن كل ادويه عسل مصفّى بقوام اورده بسرشند بهتر است‏
[معجون سنا مكى از تاليف حكيم مير محمّد مومن‏]
معجون سنا مكى از تاليف حكيم مير محمّد مومن امراض حارّه و مواد سوداويّه را بعد از نضج قولنج را نافعست و شربت آن تا پنج مثقال است‏
صنعت آن‏
سنا مكّى كل بنفشه از هريك سى مثقال كل سرخ بسفايج از هريك پنج مثقال مغز تخم كافشه بيست مثقال نشاسته محموده مشوى ربّ السّوس از هريك پنج مثقال هليله سياه پوست هليله كابلى روغن بادام از هريك بيست مثقال عسل مصفّى دو وزن ادويه عسل را بابيكه در آن سنا مكى كل سرخ بنفشه هليله سياه از هريك ده مثقال هليله كابلى بيست مثقال جوشانيده باشند بقوام اورده ادويه را كوفته و بيخته بروغن بادام چرب كرده بدان بسرشند
[نقوع سنا مكى قريب العمل است بمطبوخ آن‏]
نقوع سنا مكى قريب العمل است بمطبوخ آن و در حرارت از آن كمتر و در امراض و حميات حارّه نافع‏
صنعت آن‏
برك سنا مكى شش مثقال كل بنفشه كل سرخ از هريك سه مثقال پوست هليله كابلى چهار مثقال بيخ كاسنى مرضوض تخم كاسنى نيم كوفته از هريك دو مثقال انيسون يك مثقال بسفايج برك كاوزبان بادرنجبويه از هريك يك و نيم مثقال مغز فلوس خيارشنبر هشت مثقال شيرخشت ترنجبين از هريك هفت مثقال ادويه را شب در آب بسيار كرم جوشان مقدار يك رطل و يك ربع بخيسانند صبح اندك ماليده صاف نموده روغن بادام دو مثقال بران چكانيده كرم نموده بنوشند و اكر صفرا غالب باشد ده دانه الوى بخارائى و شش مثقال تمر هندى بيفزايند و هشت مثقال آب برك كاسنى نيز و اكر حاضر نباشد بجاى آب در عرق كاسنى بخيسانند و اكر سرفه باشد پوست هليله و الو و تمر هندى و بيخ كاسنى را حذف نمايند بجاى انها بهدانه اصل السّوس مقشر مرضوض از هريك يك مثقال تخم خطمى تخم خبّازى از هريك يك مثقال و نيم بيفزايند و همچنين خلط سودا ادويه مختصه بان و در امراض راس ادويه مختصّه بكبد و على هذا القياس در اوزان او بمقدار آب نيز براى اقويا بحسب حاجت بيفزايد و از براى ضعفا و اطفال بكاهند
نقوع ديكر جهت حميات و بعض امراض بارده بلغميّه‏
صنعت آن‏
بكيرند برك سناء مكى دوازده ماشه تخم رازيانه نيم كوفته چهار ماشه نبات سفيد دو توله و وقت صبح نيم اثار آب جوش دهند تا ربع آن برود پس ادويه را در آن ريخته ماليده سر آن را پوشيده تمام روز بكذارند شب وقت خواب باز ماليده صاف كرده نيم كرم نموده بنوشند تا صبح چند دست بفراغت اجابت ميكند.کتاب قرابادین کبیر ص ص 1019-1020

[pejuhesh237]

.