سماق

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

درختچه‌اى است از خانوادۀ Anacardiaceae و نام علمى آن Rhus coriaria L. مى‌باشد

سماق:سماقيل و طمطم و تمتم

هندى: تترك و تمانير و تنزيك

فارسی: سماق

عربی: سماق الدباغين

یونانی: يونانيان و عرب آن را درد باغت جلود مستعمل دارند و لهذا آن را سماق الدباغين نامند

انگلیسی: Currier's sumach و Tanner's sumac

فرانسه: Corroyere و Sumac des Corroyeurs و Sumac des Tanneurs

آلمانی: SUMACH-GERBERSUMACH

ایتالیائی:SUMMACO DEI CONCIAPELLI-SUMMACO-SCOTANO ROMANO


گونه‌هاى ديگرى از جنس سماق در ايران مى‌رويد كه عبارت‌اند از:

 ١ . Rhus Cotinus يا درخت پر كه جداگانه در بخش خاصى در جلدهاى ديگر اين كتاب با نام علمى Cotinus coggyria شرح داده شده است.

 ٢ . سماق صمغى كه به فرانسوى Sumac faux-vernis و به انگليسى Wax tree گفته مى‌شود. نام علمى آن Rhus succedanea L. مى‌باشد.

 ٣ . «سماق آمريكايى» يا «سماق سركه» يا «درخت سركه» ، نام علمى آن Rhus Typhina L. كه مترادف آن R. hirta Sudw. و Schmaltzia hirta Small.

مى‌باشد. به فرانسوى Sumac de Virginie و Vernie d'Amerique و به انگليسى Staghorn sumac گفته مى‌شود.

[pejuhesh237]

درخت او قريب به درخت انار و برگش زغب دارتر دندانهء او مثل اره و سرخ

و دندانهاى او به شكل عدس

و خوشه او مثل خوشهء حبةالخضرا و طعمش ترش با قبض و مستعمل پوست دانه اوست کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 153


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و مستعمل پوست آن است كه كرد بالاى سماق باشد

و دو نوع مى‌باشد: بستاني و جبلي و در بلاد سردسير بهم مى‌رسد

و بهترين آن سرخ رنك پر كرد و ترش خوش‌طعم آن است كه قبض آن كمتر باشد و ترشي آن زياده و تخم آن كوچك کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 514

درختى است كوچك به ارتفاع  ۴ - ٣  متر. شاخه‌هاى جوان و دمبرگهاى آن را موهاى زبر پوشانيده است.

برگ سماق شانه‌اى است و طول آن تا  ١۵  سانتى‌متر و معمولا داراى  ١۵  برگچه مى‌باشد.

برگچه‌ها دندانه‌دار به طول  ۶ - ۴  سانتى‌متر بيضى و مخملى است، روى برگ سبز مات زير برگ روشن و در پاييز سرخ‌رنگ و حنايى مى‌شود.

گلهاى آن خوشه‌اى متراكم و حنايى‌رنگ است و در حدود  ١٠  سانتى‌متر طول دارد. ميوۀ آن شفت كركدار قهوه‌اى مايل به ارغوانى است

و گوشت ميوه ترش و قابض است.

تكثير از طريق كشت بذر آن در نهالستان و يا از طريق پاجوشهاى آن انجام مى‌شود و پس از  ٢ - ١  ساله شدن به زمين اصلى منتقل

مى‌شود، و مراقبت خاصى احتياج ندارد.

«سماق آمريكايى» يا «سماق سركه» يا «درخت سركه» ، نام علمى آن Rhus Typhina L

درختچه‌اى است بومى امريكاى شمالى، ساقه و برگهاى آن داراى كركهاى مخملى و برگهايش كشيده و بزرگ است.

در پاييز قرمز و حنايى مى‌شود. ميوه‌هاى آن سرخ مى‌باشد.

اين درختچه به راحتى پاجوش توليد مى‌كند و تكثير آن از طريق جدا كردن و كاشت پاجوش آن است.

واريته‌اى از سماق امريكايى كه زيباست و در باغهاى ايران نيز براى زينت كاشته مى‌شود با نام R. typhina var laciniata Wood.

مى‌باشد. برگهاى آن داراى بريدگى‌هاى زياد و خيلى زيباست و تكثير آن نيز از طريق پاجوش است. خواص آن شبيه سماق است.

کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص -374-370

[pejuhesh237]

.سماق بومى مناطق مديترانه‌اى بخصوص سواحل سيسيل است.

در ايران در مناطق استپى كوههاى البرز و زاگروس، در آذربايجان و خراسان و فارس و دامنه‌هاى جنوبى البرز،

در درۀ كرج و هراز در  ١٧٠٠ - ١٠٠٠  متر ارتفاع و اطراف تهران شميرانات، قم، تبريز، تفرش و تقريبا در اغلب مناطق ايران مى‌رويد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 370-371

[pejuhesh237]

میوه تازه سماق ایجاد مسمومیت می کند به همین جهت میوه خشک شده ان به مقدار کم به صورت چاشنی اغذیه بکار برده می شود.

همه اجزاء استفاده مي شود.

سماق صمغى:از اين درخت در ژاپن صمغى براى تهيۀ شمع استخراج مى‌كنند.

زايده‌هاى تيغ‌مانندى كه در ساقه‌هاى آن مى‌رويد به اطفال كه از اسهال رنج مى‌برند داده مى‌شود.

از شيرۀ برگهاى آن براى ناراحتى‌ها و تاول پوست و از ميوۀ آن براى معالجۀ سل ريوى استفاده مى‌شود.

.برگ و میوه درخت سماق اثر قابض قوی دارد و از این جهت سابقا مصارف زیاد در رفع خونرویها ؛ شکم روش؛ نزلها تب های صفراوی و

ترشحات مهبلی را دارا میباشد.

از جوشانده ان به صورت غرغره و یا حمام دهان در انژین های ؛ ورم مخاط دهان و غیره استفاده دارد.

در صنعت به علت دارا بود مقدار زیاد تانن از ان در دباغی و رنگرزی استفاده فراوان در غالب نواحی به عمل میاید. گیاهان دارویی دکتر علی زرگری جلد اول صفحه 565-564

[pejuhesh237]

و قوتش تا سه سال باقى در دويم سرد و خشك و جبلى او در سيم و برودة برگش كمتر از دانه او کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 153

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

سماق الدباغين : بسيار بارد و قابض است کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 515

[pejuhesh237]

.برگ ان اگر توسط حیواناتی مانند بز و گوسفند مصرف شود ایجاد ناراحتی شدید مانند اختلالات گوارشی منجر به مرگ می نماید.
گیاهان دارویی دکتر علی زرگری جلد اول ص 565

[pejuhesh237]

و رادع و مقوى احشاى حاره و قابض و رافع صفرا و جهة قى و غثيان و نفث الدم و نزف الدم و ذرب و اسهال مزمن

و منع ريختن صفرا به معده و امعاء و كثرت بول نافع و نيمكوب او با زيره جهة رفع قى عنيف مجرب و مهيج اشتها

و با زردهء تخم مرغ و تخم گشنيز قاطع اسهال و لحومى كه با او پخته باشند و به دستور قابض

و سائيده او با آب سرد قاطع سيلان خون از فوق و تحت و سفوف كردى كه بر روى اوست جهة قطع سيلان رحم

و سنون او جهة تقوية لثه و قلاع خبيثه و قطور خيسانيدهء او در گلاب و آب خصوصا با قدرى كتيرا جهة جرب

و دمعه و سلاق و حكه و منع بروز آبله در چشم و سيلان چرك گوش و با آب جهة ابتداى رمد

و نطول آب طبيخ او مانع ورم ضربه و وثى

و ضماد او با آب جهة منع ورم قحف و ساير اعضا و با زقال چوب بلوط جهة بواسير مفيد

و چون او را با برگ و چوب و شاخها در آب بجوشانند تا به قوام عسل رسد

در جميع افعال مثل حضض و جهة تحليل اورام و قروح رطبه و نزف رحم و فساد لثه و قروح شهديه و کلف

و داخس و ورم چشم و امراض جفن نافع و طبيخ برگ او مسود موى

و حقنه بطيخ او جهة قرحهء امعأ مفيد

و چون برگ او را مهرا كند و آب او را منعقد سازند و در ردع و تبريد و قبض مثل اقاقياست

و طلاى محلول او با آب بارتنك جهة قروح خبيثه و سلسل البول و استر خاى اعضا نافع

و ضماد برگش بر معدهء اطفال رافع اسهال و مقوى احشاست و مضر معده و جگر بارد

و مصلحش مصطكى و انيسون و شربتش پنج درهم و بدلش سركه است

و صمغ درخت سماق شديد الیبس و با اجزاى حاره و بارده رادع و محلل است و جهة التصاق جراحات و حدة بصر

و تسكين درد دندان و امراض جفن مفيد و ذرورش رافع بواسير است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 153

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات

قابض و رادع و مقوى و مدبغ معده و احشا و ذوسنطاريا و نفث الدم و نزف الدم و كثرت بول

و با شراب قابض جهت اسهال و نزف الدم رحم و تقليل كثرت بول و قوت قبض بريان آن زياده

و ليكن قوت كسر عاديه و حدت صفراى آن ضعيف‌تر است

و كويند كه از خواص آن است كه چون در صوفي سرخ رنك بندند و در موضع نزف الدم ببندند قطع آن نمايد

و جوارش سماق و حب و سفوف و شياف آن در قرابادين مذكور شد

سماق الدباغين

در جميع افعال مانند سماق است و قبض اين بيشتر کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 515

[pejuhesh237]

و رادع و مقوى احشاى حاره و قابض و رافع صفرا و جهة قى و غثيان و نفث الدم و نزف الدم و ذرب و اسهال مزمن

و منع ريختن صفرا به معده و امعاء و كثرت بول نافع

قابض است و مقوى معده و آلات داخل شكم مى‌باشد. از قى و آشفتگى و اسهال صفراوى و مزمن و اسهال خونى

و آمدن خلط خونى از سينه جلوگيرى مى‌نمايد و خونريزى را بند مى‌آورد و از ترشح زياد ادرار جلوگيرى مى‌كندکتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 371

و نيمكوب او با زيره جهة رفع قى عنيف مجرب و مهيج اشتها

و با زردهء تخم مرغ و تخم گشنيز قاطع اسهال و لحومى كه با او پخته باشند و به دستور قابض

و سائيده او با آب سرد قاطع سيلان خون از فوق و تحت و سفوف كردى كه بر روى اوست جهة قطع سيلان رحم[/b]


. خوردن ساييدۀ آن با آب سرد جريان و سيلان خون را قطع مى‌كند

و نيم‌كوفتۀ آن با زيره و آب سرد براى كسى كه هميشه قى مى‌كند و طعام در معده‌اش نمى‌ماند مفيد است

. اشتها را تحريك مى‌كند، بخصوص در اشخاص گرم‌مزاج و با زردۀ تخم‌مرغ و گشنيز خشك اسهال را بند مى‌آورد

و حتى زردۀ تخم‌مرغى كه در آن پخته شود، نيز قابض و مانع اسهال مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

و سنون او جهة تقوية لثه و قلاع خبيثه [/b]

. ماليدن سماق به دندان براى تقويت و استحكام لثه و زخمهاى بد و درد دندان كرم‌خورده نافع است کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372


و قطور خيسانيدهء او در گلاب و آب خصوصا با قدرى كتيرا جهة جرب

و دمعه و سلاق و حكه و منع بروز آبله در چشم و سيلان چرك گوش و با آب جهة ابتداى رمد

و مضمضۀ خيس كردۀ سماق در آب نيز براى زخم دهان و تقويت لثه‌ها مفيد است ريختن چند قطرۀ آن در گوش از جريان چرك گوش جلوگيرى می کند

. اگر گرد سماق را در آب بخيسانند و با كمى كتيرا در زمان شروع چشم‌درد در چشم بچكانند نافع است

و اگر  ٣٠  گرم سماق را در  ٢٠٠  گرم آب بجوشانند و سپس خرفه را با آن تر كرده بر چشم اندازند،

براى جرب و تسكين حدت ناراحتى‌هاى پلك مفيد است و اگر از آن به پيشانى بيندازند خونريزى از بينى قطع مى‌شود و خارش پلك رفع مى‌شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

و نطول آب طبيخ او مانع ورم ضربه و وثى [/b]

و كمپرس با آب دم‌كردۀ آن از ورم كردن عضو ضربه‌خورده جلوگيرى مى‌نمايد کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

و ضماد او با آب جهة منع ورم قحف و ساير اعضا و با زقال چوب بلوط جهة بواسير مفيد

و چون او را با برگ و چوب و شاخها در آب بجوشانند تا به قوام عسل رسد

در جميع افعال مثل حضض و جهة تحليل اورام و قروح رطبه و نزف رحم و فساد لثه و قروح شهديه و کلف

و داخس و ورم چشم و امراض جفن نافع

و طبيخ برگ او مسود موى

و حقنه بطيخ او جهة قرحهء امعأ مفيد[/b]

. دم‌كردۀ برگ آن براى سياه كردن موى سر و حقنه، اماله يا تنقيۀ دم‌كردۀ برگ آن براى زخم روده‌ها و اسهال خونى و دل‌درد مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

و چون برگ او را مهرا كند و آب او را منعقد سازند و در ردع و تبريد و قبض مثل اقاقياست.

و طلاى محلول او با آب بارتنك جهة قروح خبيثه و سلسل البول و استر خاى اعضا نافع

ماليدن محلول برگ پختۀ آن با آب بارهنگ براى زخمهاى بد و ضماد آن روى ستون فقرات و در بيخ آلت تناسلى مرد براى جلوگيرى از سلس البول و سستى اعضا مفيد است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

و ضماد برگش بر معدهء اطفال رافع اسهال و مقوى احشاست [/b]

ضماد برگ آن بر معدۀ اطفال اسهال را قطع مى‌كند و آلات داخل شكم را تقويت مى‌نمايد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

و مضر معده و جگر بارد

و مصلحش مصطكى و انيسون و شربتش پنج درهم و بدلش سركه است

و صمغ درخت سماق شديد الیبس و با اجزاى حاره و بارده رادع و محلل است و جهة التصاق جراحات و حدة بصر

و تسكين درد دندان و امراض جفن مفيد و ذرورش رافع بواسير است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 153

اگر سماق، بريان و سرخ شود، بيشتر قابض است. سماق مضر معده و كبد سرد است

و از اين نظر اشخاص سردمزاج بايد با مصطكى و انيسون بخورند. مقدار خوراك آن تا  ٢٠  گرم، جانشين آن سركه است.

صمغ درخت سماق خيلى يابس، و خشك‌كننده و محلل است و براى به هم آوردن جراحات و تسكين درد دندان كرم‌خورده از طريق گذاردن روى دندان مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 372

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات

و رادع و مقوى و مدبغ معده و احشا و ذوسنطاريا و نفث الدم و نزف الدم

و با شراب قابض جهت اسهال و نزف الدم رحم و تقليل كثرت بول و قوت قبض بريان آن زياده

و ليكن قوت كسر عاديه و حدت صفراى آن ضعيف‌تر است

و كويند كه از خواص آن است كه چون در صوفي سرخ رنك بندند و در موضع نزف الدم ببندند قطع آن نمايد

و جوارش سماق و حب و سفوف و شياف آن در قرابادين مذكور شد

سماق الدباغين

در جميع افعال مانند سماق است و قبض اين بيشتر کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 515




جوارش سماق اسهال صفراوى باز دارد
صنعت آن‏
سماق بيست درم حب الاس ده درم خرنوب شامى سى درم صمغ عربى كلنار انار دانه بوداده از هريك پنج درم كوفته و بيخته با مويز منقّى ديكرباره بكوبند شربتى سه درم‏
جوارش سماق ديكر اسهال باز دارد و احشا را قوت دهد
صنعت آن‏
سماق دو درم حبّ الاس يك درم انار دانه ترش و شيرين از هريك يك درم خرنوب بنطى سه درم صمغ عربى كلنار فارسى از هريك نيم درم كوفته و بيخته برب به شيرين سه وزن ادويه بسرشند و اكر خواسته باشند ادويه را بغير رب بعنوان سفوف بكذارند و اكر خواهند استه حصرم و سويق كنار بر اجزاى مذكوره زياده نمايند
[حبّ سماق نافع از براى رطوبت معده با حرارت‏]
حبّ سماق نافع از براى رطوبت معده با حرارت و از براى سيلان لعاب از دهان خواه در بيدارى و خواه در خواب هرگاه كه بسبب رطوبت حارّه باشد و اثار امتلاى خون ظاهر باشد
صنعت آن‏
كرد سماق طباشير سفيد حب الاس زر ورد نشاسته اجزا مساوى سوده حب سازند شربتى يك مثقال از براى سيلان لعاب از دهان باب صمغ عربى سرشته حبّها مثل دانه باقلا ساخته در دهان كيرند و لباب آن را فرو برند
سفوف سماق حرارت معده و كبد و تشنكى بنشاند و اسهال باز دارد
صنعت آن‏
طراثيث شيرين حبّ الاس كل ارمنى كروى يا بريان كرده پوست بيرون پسته طباشير سفيد سماق بريان كلنار فارسى صمغ عربى بريان از هريك يك مثقال و نيم اين اجزا را كوفته و بيخته تخم مرو بريان بزر قطوناى بريان تخم ريحان بريان كرده از هريك يك مثقال و نيم بارتنك بريان يك مثقال در آن داخل نموده مخلوط سازند و هر روز دو مثقال و نيم آن را با رب به شيرين تناول نمايند
سفوف سماق تشنكى بنشاند و اسهال معدى را نافع باشد
صنعت آن‏
سماق ده درم حبّ الاس انار دانه بريان از هريك پنج درم خرنوب يازده درم صمغ عربى كلنار فارسى از هريك دو درم كوفته و بيخته سفوف سازند شربتى يك مثقال‏
شياف سماق جرب و خارش و سوزش و حجوظ عين را نافع بود
صنعت آن‏
سماق سى مثقال با آب باران بپزند و بپالايند و باز بجوشانند تا غليظ شود بكذارند تا سرد شود و ده درم سفيداب ارزيز بريان بسرشند و شياف سازند و بعضى آب سماق را ميجوشانند تا غليظ ميشود و كرد سماق را بان سرشته شياف ميسازند
شياف سماق ديكر
[صنعت آن‏]
سفيداب شسته يك جزو كثيرا افيون از هريك يك جزو و در بعضى نسخ سفيداب شسته سه جزو واقع شده باب سماق مذكور شياف سازند و بعضى در آب سماق مذكور باز سماق را بسيار نرم صلايه كرده‏ و نرم بيخته داخل ميكنند و شياف سازند.کتاب قرابادین کبیر ص 1019-1020

[pejuhesh237]

.خبرگزاری ایمنا: سماق با ادویه مناسب دیگر برای تقویت و استحکام لثه و زخم‌های کهنه دهان

و درد دندان کرم خورده و چشم درد ابتدائی و قطع خونریزی بینی سودمند است و جهت جلوگیری از بروز آبله و سایر تورم‌ها نافع است.

کارشناس تغذیه دانشگاه علوم پزشکی خراسان‌شمالی گفت: سماق در تقویت لثه‌ها تاثیرگذار و در محکم کردن آن مفید است.

نسرین علیزاده در گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- منطقه خراسان‌شمالی با اشاره به اینکه سماق یکی از مواردی

است که در سفره هفت‌سین گذاشته می‌شود،

افزود: سماق برای دندان درد مفید است.

وی با اشاره به اینکه این گیاه خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضدمیکروبی دارد، ادامه داد: آنتی اکسیدان‌ها موادی هستند که از عمل

رادیکال‌های آزاد در بدن جلوگیری می‌کنند، رادیکال‌های آزاد با تخریب سلول‌های بدن نقش مهمی در بروز انواع سرطان دارند،

بنابراین آنتی‌اکسیدان‌ها از بروز سرطان‌ها جلوگیری می‌کنند.

علیزاده اظهار کرد: سماق برای بیماران دیابتی مفید است،

زیرا یکی از عوامل به وجود آمدن عوارض مختلف در دیابتی‌ها، ترکیب شدن گلوکز (قند خون) با پروتئین‌های حیاتی بدن

است که به تغییر ساختار شیمیایی و عملکرد این پروتئین‌ها می‌انجامد.

وی اظهار کرد: این گیاه به دلیل داشتن تانن فراوان قابض و پاک‌کننده معده و همچنین تقویت کننده دستگاه گوارش است

و از خون‌ریزی معده جلوگیری می‌کند.

این مسئول اظهار کرد: این گیاه خاصیت ادرارآور یا دیورتیک دارد، تب را پایین می‌آورد

و در درمان بیماری‌های روماتیسمی و نقرس موثر است.

به گفته وی سماق خون را تصفیه و مواد زائد خون (مانند اوره) را دفع می‌کند. خبرگذاری ایسنا