سعد

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

گياهى است از خانوادۀ جگنها Cyperaceae كه متجاوز از يك‌صد گونه دارد و نام علمى گونه‌هايى از آن عبارت است از:

 ١ . Cyperus longus L. كه گونه با غدّه‌هاى معطّر است.

٢ . Cyperus esculentus L. . اين سعد را كه به عربى «حب الزلم» گويند.

به فرانسوى Souchet comestible و Amande de terre و به انگليسى Ground almond ناميده مى‌شود.

٣ . Cyperus rotundus L. . نام محلى آن در ايران «تاپاتى» است. به فرانسوى Souchet rond و به انگليسى Nutt grass گفته مى‌شود


گونه‌اى از اين گياه نيز در منازل به عنوان گلدان زينتى كاشته مى‌شود كه در تهران آن را «علف چترى» گويند،

زيرا برگهاى آن مانند چتر است و هرچند برگ از يك نقطه خارج مى‌شود.

به انگليسى اين‌گونه را Umbrella grass و Umbrella Flatsedge گويند نام علمى آن Cyperus alternifolius مى‌باشد.

فارسی: «سعد» ، «سعد كوفى» ، «صباح الخير» ، «مشك زمين» و نوعى از آن نيز «سعد هندى» نامبرده مى‌شود.

در آذربايجان آن را «تپلاق» يا «توبالاق» و در تنكابن مازندران «استكو» مى‌نامند


هندى :موتهه مشكك نيز نامند

عربی:«حب الزلم»

یونانی:Kypeiros كه به معناى گياه باتلاقى است مى‌نامند و جنس گياه كه به لاتين Cyperus گفته مى‌شود از ريشۀ يونانى آن گرفته شده است.

انگلیسی:chufa-edible cyperus-ground almond- earth almond

فرانسه:Souchet و غدّه معطر آن را Souchet odorant و گونۀ خوردنى و مأكول آن را كه شيرين است Souchet comestible و Amande de terre

آلمانی:erdmandel zypergrass

ایتالیائی:cypero commestible

[pejuhesh237]

بيخى است به قدر زيتون و بزرگتر از آن و سياه و اندرونش سفيد و خوشبو

برگش شبيه به برگ كندنا و از آن درازتر و باريكتر و با صلابت و اندك خشونت و كم عرض

و قسمى از سعد هندى كه شبيه به ز نجبیل و ممضوغ برنگ زعفران کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 147-

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

بيخى است بعضى مدور طولانى و بعضى طولاني و بعضي مفرطح و انواع مى‌باشد:

و بهترين آن بزرك باليده باوصاف مذكوره كوفي بستاني آنست و آنچه در كنار آبها رويد و يا در آبها ضعيف

و دوم هنديست كه اندرون آن سفيد نيسب و كوچكتر است از كوفى

و يك نوع ديكر هندى شبيه بزنجبيل است و چون آن را بخايند زعفراني رنك بود و چون اين را بر جلد بمالند

در ساعت موى آن را بسترد و اين نوع باسميت بود

و نوع ديكر آنست كه در شيراز در ميان ريك و كل زرد مى‌رويد و در كنار رودخانه‌ها نيز و اين اكرچه كوچك است

اما بهتر از هنديست زيرا كه اندرون آن بسيار سفيد است و خوش‌بو

و برك آن شبيه ببرك كندنا و از ان بلندتر و باريكتر و با صلابت و اندك خشونت کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 500-501



بيخ يا به اصطلاح فنى غدۀ زيرزمينى گياهى است كه گونه‌هاى مختلف آن را به فارسى به‌طور كلى «جگن» مى‌نامند.

غدّه يا ريشۀ متورم آن را كه در بعضى گونه‌ها معطّر و خوش‌بو و در برخى گونه‌ها شيرين و خوردنى است و مصرف دارويى دارد

Cyperus esculentus L. . اين سعد را كه به عربى «حب الزلم» گويند:

در بعضى قسمتهاى ساقۀ گياه برجستگى‌هاى كوچك به شكل غدّه ديده مى‌شود.

ساقۀ آن سه‌گوشه و روى سطح آن خطوط ظريف طولى وجود دارد. سنبلكهاى آن خرمايى رنگ مايل به زرد و برگها باريك و دراز است.

Cyperus rotundus L. . نام محلى آن در ايران «تاپاتى» است:

ساقۀ زيرزمينى آن در قسمتهاى مختلف داراى تورمهاى غده‌اى سياه‌رنگ به شكل تخم‌مرغى دراز مى‌باشد.

ساقۀ آن سه‌گوشه است. برگها متعدد و كوچك به طول  ۶ - ٢  ميلى‌متر. و سنبلكها به رنگ قهوه‌اى مايل به قرمز است.

«Cyperus scariusعلف چترى»: گياهى است چندساله به بلندى  ٩٠ - ٣٠  سانتى‌متر.

برگهاى آن باريك دراز و علفى به رنگ سبز تيره و هرچند برگ مانند چتر از يك نقطه خارج مى‌شود.

ساقه گياه سه‌گوشه است. در اواخر تابستان گلهاى آن ظاهر مى‌شود.

اين گياه بومى مناطق نيمه‌حارّه است و مرتبا بايد آبيارى شود.

سرماى زمستان مناطق سرد را تحمل نمى‌كند و بايد در داخل منزل يا گلخانه باشد.

سعد و به‌طور كلى انواع گونه‌هاى آن در نقاط بسيار مرطوب و باتلاقى مناطق گرم و معتدل دنيا مى‌رويند

و ريشه‌هاى گياه بايد هميشه در آب باشد به‌طورى كه اغلب مردم جگنها را علفهاى هرز باتلاقها مى‌دانند.

تكثير اين گياه با كشت غده‌هاى آن در فروردين‌ماه و برداشت آن در ماههاى آبان و آذر انجام مى‌شود.

غده‌هاى معطّر آن كه سعد كوفى گفته مى‌شود در طب سنتى مصارف دارويى وسيعى دارد

و در مورد كشت گونه‌هاى زينتى در گلدان، قسمتى از بوتۀ گياه را جدا كرده

و با ريشه از بوتۀ اصلى جدا مى‌كنند و مستقلا مى‌كارند.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 352-353

گونه هاي ديگر:

s.articulatusl

Scirpus grossusl

c.longusl :ريزوم خزنده و ساقه اي سه گوش با ارتفاع 40 تا يك متر دارد.برگهاي آن بلند و باريك و دراز است. گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد چهارم ص681-682

[pejuhesh237]

. ١ . Cyperus longus L. در ايران در اطراف تهران، در لرستان در بيشه و اشتران كوه و خرم‌آباد، در شيراز و كازرون، در بلوچستان ديده مى‌شود.

در هند نيز انتشار دارد.


 ٢ . Cyperus esculentus L. . اين سعد را كه به عربى «حب الزلم» گويند، اين گونه در هند، ايران، افريقا و امريكا انتشار دارد.

در ايران در اهواز و شيراز ديده مى‌شود.

٣ . Cyperus rotundus L. . نام محلى آن در ايران «تاپاتى» است:اين گياه در ايران در كرج، اطراف تهران و در شمال در مازندران،

در مشرق در خراسان، در مناطق مرزى ايران و عراق و در نصيرآباد بلوچستان كه با نام محلى «كاب» شناخته مى‌شود

و در شيراز ديده مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 352-353

s.articulatusl :در هند و افريقا و استراليا مي رويد. در ايران يافت نميگردد.

Scirpus grossusl :در ايران نمي رويد ولي در فيليپين،سيلان، هند و مالايا پراكنده است.

c.iria-در جنوب غربي ايران ،هند ، سيلان. استراليا و منطقه مديترانه مي رويد. گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد چهارم ص681-682

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود

سعد هندى: از جمله سموم است.

سعد كه از ريشۀ گياهان ياد شده بخصوص نوع معطّر آن از ريشه گياه C. longus به دست مى‌آيد

غده‌اى است به شكل و اندازۀ بادام يا زيتون و يا كمى بزرگتر، پوست آن سياه و داخل آن سفيد و معطّر است.

نوعى از آنكه در بازار سعد هندى گفته مى‌شود مغز آن سفيد نيست و كوچكتر از نوع سعد كوفى است و شبيه زنجبيل مى‌باشد

و اگر جويده شود زعفرانى رنگ مى‌شود. خاصيت نوع هندى آن اين است كه اگر به پوست بدن ماليده شود،

موهاى آن قسمت مى‌ريزد در ايران بهترين سعد را از نظر دارويى از ريشۀ جگنهايى كه در فارس در كنار رودخانه‌ها مى‌رويد، به دست

مى‌آورند، مغز آن بسيار سفيد و معطّر است.

گياه سعد معطّر

Cyperus longus

در هند قسمت زيرين متورم گونه خوراكى C. esculentus محرّك و افزايش‌دهندۀ نيروى جنسى است.

و سعد معطّر حاصله از گونۀ C. longus داراى طعم كمى تلخ و معطّر است و در اسپانيا به عنوان محرك و مقوى معده و قاعده‌آور خورده

مى‌شود. و سعد به دست آمده از ريشۀ گونه C. rotundus مدّر و قاعده‌آور و معرّق و ضد كرم شكم و محرّك است و براى اختلالات معده و

تحريكات روده‌اى تجويز مى‌شود. در چين، ژاپن، كره و تايوان سعد حاصله از گياه C. rotandus ،

به عنوان قاعده‌آور، مسكّن، آرام‌بخش، ضد اسپاسم و بندآورندۀ خونريزى تجويز مى‌شود.

اين سعد براى معالجۀ انواع و اقسام ناراحتى‌هاى رحمى شامل بند آمدن بى‌موقع عادت ماهيانه  و عادت ماهيانه با خونريزى خيلى شديد

و همچنين براى رفع ناراحتى‌هاى زايمان مصرف مى‌شود.

ضمنا سعد تونيك، مقوى معده و نرم‌كنندۀ سينه است و براى سوءهاضمه، نفخ، بزرگ شدن معده ، تهوع، ديسانترى ، درد شكم،

سرماخوردگى، سرفه و سردرد مفيد است . در چين علاوه بر موارد فوق سعد را در جوشانده‌هاى مختلف به عنوان مدّر و براى معالجۀ

ناراحتى‌هاى كبد، زردى و تب‌بر در مالاريا مصرف مى‌كنند و آن را براى رفع ميگرن و سرگيجه نيز بسيار سودمند مى‌دانند

و بالاخره داروى مؤثرى براى معالجۀ روماتيسم است .

از سعد مخلوط با داروهاى ديگر براى معالجۀ صرع، سكسكه و رفع ترشحات سوزاكى مهبل استفاده مى‌شود

زيرا براى تصفيۀ خون نيز مفيد است.

در شبه‌جزيرۀ مالايا غده‌هاى سعد از چين وارد مى‌شود و از دود آنكه داخل بينى دميده مى‌شود براى رفع درد بينى استفاده مى‌شود

در اندونزى به عنوان محرّك و مقوى معده تجويز مى‌شود و مخلوط با گياه آب قاشق Centella asiatica( كه شرح آن جداگانه در مجلدات اين كتاب آمده است)

به عنوان مدّر بسيار قوى مصرف مى‌شود.

جوشاندۀ سادۀ آن ضد كرم شكم و قاعده‌آور است. در جاوه براى قطع اسهال مصرف مى‌شود.

در فيليپين جوشاندۀ ريشۀ آن را براى اسهال خونى مى‌خورند و در استعمال خارجى روى صورت مى‌ريزند، براى رفع درد دندان مفيد است.

سعد خشك و يا جوشاندۀ آن را براى رفع درد معده مى‌خورند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 353-355

s.articulatusl تمام قسمت هاي گياه اثر مسهلي دارد.

Scirpus grossusl:ريشه اش طعم كمي شيرين و اثر مقوي كبد و مدر دارد و چون قابض است

در رفع اسهالهاي ساده و استفراغ مفيد واقع مي شود.

c.iria:كليه قسمت هاي گياه، اثر مقوي، مقوي معده، قابض و نيرو دهنده دارد.گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد چهارم ص681-682

[pejuhesh237]

و در آخر دويم گرم و خشك و مجفف بيلذع کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 147-

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و بعضي در اول كرم و در دوم خشك دانسته‌اند
سعد هندى كه شبيه بزنجبيل است طبيعت ان قريب بچهارم كرم و خشك کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 501

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مدر بول و حيض

و مفتت حصاة و مفتح افواه عروق و مخرج عفونات

و جهة سم عقرب شرباً و ضماداً نافع و به دستور جهة تقويه اعصاب و تحريك باه بسيار مؤثر

و آشاميدن او جهة زياده كردن فهم و عقل و رفع رياح و تقويه معده

و نيكوئى رخسار و خفقان و يرقان و صداع بارد و بواسير مقعد و بواسير الانف

و تقوية هاضمه و با روغن حبة الخضرا و جهة درد كمر و سردى گرده و مثانه

و تقطير البول و تبهاى كهنه و قطع قى و جهة برودت رحم

و به هم آوردن فم آن شرباً و حمولاً و جهة تقوية دندان و لثه و خوشبوئى دهان

و رفع قروح آن سنوناً و جهة گوشت آوردن جراحات مزمنه كه به سبب زيادتى رطوبت باشد

و جهة دردهاى بارده و ريحى و ذروراً و ضماداً نافع و قطور آن جهة گرانى سامعه

و طلاى او با زفت جهة جوشش سر و غسول او جهة سرخ كردن گونه

و آشاميدن يكوقيه از شرابى كه يكوقيه از آن در يك رطل شراب جوشانيده باشند جهة رفع اقسام كرم معده مجربست

و استعمال كردن او با بيخ باعث فساد قوتست و مضر حلق و صوت و مصلحش شكر و مضر ريه

و مصلح او انيسون و مداومت او محرق خون و مولد جذام و مصلح او سه روز در سركه خيسانيدن است

و قدر شربتش تا دو مثقال و بدلش مثل او سنبل الطيب و نصف او مر و ربع او دارچينى است . کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 147-

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و چون به آب سائيده و در ظرف سفالى كرده بر روى آتش كذارند تا رطوبت آن منجذب شود پس برداشته هر روز ناشتا قدرى از ان را بخورند

جهت تقويت معده و رفع سوزش فم معده بسبب بدهضمي و بدبوئي دهان بمشاركت معده نافع

و بدستور ضماد آن جهت امراض مذكوره

و چون داخل صابون كنند باعث خوش‌بوئى آن كردد و زيادتي تنقيه و جلاى آن و باعث نيكوئى رنك رخسار است .

سعد هندى كه شبيه بزنجبيل است و از جملۀ سموم و محرق و مقرح جلد و دو دانك آن مورث جنون

و زياده از ان كشنده و طلاى ان بساعت موى را بسترد و باعث جراحت جلد است کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 501

[pejuhesh237]

و مدر بول و حيض و مفتت حصاة و مفتح افواه عروق و مخرج عفونات

خوردن آن مدّر است يعنى ترشح ادرار را زياد مى‌كند و قاعده‌آور است.

سنگ مثانه را خرد مى‌كند و دهانۀ عروق را باز كرده و عفونتها را خارج مى‌سازد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

و جهة سم عقرب شرباً و ضماداً نافع و به دستور جهة تقويه اعصاب و تحريك باه بسيار مؤثر

و آشاميدن او جهة زياده كردن فهم و عقل و رفع رياح و تقويه معده

و نيكوئى رخسار و خفقان و يرقان و صداع بارد و بواسير مقعد و بواسير الانف و تقوية هاضمه


براى افزايش فهم و شعور تا حدودى مؤثر است. جهت كاهش سردردهاى سرد، بدبويى بينى، روشن كردن و جلاى رنگ رخسار،

براى خفقان، يرقان، زخمهاى معده، تقويت معده، هاضمه، اعصاب، افزايش نيروى جنسى و اشتهاى به غذا مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

و با روغن حبة الخضرا و جهة درد كمر و سردى گرده و مثانه

و تقطير البول و تبهاى كهنه و قطع قى و جهة برودت رحم

و به هم آوردن فم آن شرباً و حمولاً و جهة تقوية دندان و لثه و خوشبوئى دهان

و رفع قروح آن سنوناً و جهة گوشت آوردن جراحات مزمنه كه به سبب زيادتى رطوبت باشد

و جهة دردهاى بارده و ريحى و ذروراً و ضماداً نافع

اگر دندانها و لثه‌ها را با گرد آن بشويند و مالش دهند براى خوشبويى دهان و تقويت دندانها و لثه‌ها و سفت كردن لثه‌ها مفيد مى‌باشد.

پاشيدن گرد سعد روى زخمهاى كهنه براى رويانيدن گوشت مفيد استکتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

و قطور آن جهة گرانى سامعه

اگر از جوشاندۀ آن به صورت قطره در گوش چكانيده شود براى رفع سنگينى شنوايى مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

و طلاى او با زفت جهة جوشش سر و غسول او جهة سرخ كردن گونه

و آشاميدن يكوقيه از شرابى كه يكوقيه از آن در يك رطل شراب جوشانيده باشند جهة رفع اقسام كرم معده مجربست

اگر  ٣٠  گرم سعد را در  ۴۵٠  گرم سركه رقيق جوشانيده باشند خوردن آن بتدريج ظرف  ۴ - ٣  روز كه هربار  ٣٠  گرم خورده شود براى دفع اقسام كرم معده و كرم كدو مفيد و مؤثر است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

و استعمال كردن او با بيخ باعث فساد قوتست و مضر حلق و صوت و مصلحش شكر و مضر ريه

و مصلح او انيسون و مداومت او محرق خون و مولد جذام و مصلح او سه روز در سركه خيسانيدن است

و قدر شربتش تا دو مثقال و بدلش مثل او سنبل الطيب و نصف او مر و ربع او دارچينى است . کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص 147-


اسراف در خوردن و يا خوردن آن به‌طور مداوم مضرّ است و موجب ايجاد اختلال در خون مى‌شود.

در اين قبيل موارد سعد را سه روز در عسل و سركه مى‌خيسانند و مى‌خورند. مقدار مصرف يا دوز آن از  ۴  گرم تا  ١٠  گرم است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و چون به آب سائيده و در ظرف سفالى كرده بر روى آتش كذارند تا رطوبت آن منجذب شود پس برداشته هر روز ناشتا قدرى از ان را بخورند

جهت تقويت معده و رفع سوزش فم معده بسبب بدهضمي و بدبوئي دهان بمشاركت معده نافع

سعد را با آب بساييد و در ظرف سفالى بر آتش بگذارند تا آب آن جذب شود، و هر روز ناشتا قدرى از آن را بخورند، براى تقويت معده،

رفع سوزش دهانۀ معده كه در اثر بدهضمى غذا ايجاد شده باشد و همچنين براى رفع بدبويى دهان كه منشاء آن بدى هضم معدى باشد، مفيد استکتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 356

و بدستور ضماد آن جهت امراض مذكوره

و چون داخل صابون كنند باعث خوش‌بوئى آن كردد و زيادتي تنقيه و جلاى آن و باعث نيكوئى رنك رخسار است
سعد هندى كه شبيه بزنجبيل است و از جملۀ سموم و محرق و مقرح جلد و دو دانك آن مورث جنون

و زياده از ان كشنده و طلاى ان بساعت موى را بسترد و باعث جراحت جلد است .کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 501


اگر گرد آن را داخل صابون كنند صابون بسيار معطّر و خوش‌بو مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 357

[pejuhesh237]

.