حاشا

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

حاشا
گياهى است از خانوادۀ Labiatae يا Menthaceae از جنس: Thymus . نام علمى آن Thymus vulgaris L. است.

فارسی: «آويشن» و در كتب طب سنتى فارسى با نامهاى «حاشا» ، «اوشن» و «صعتر الحمير» نام برده شده.

در مناطق مختلف ايران گونه‌هاى مختلف آن با اسامى محلى متفاوتى شناخته مى‌شود از جمله در همدان آن را «آزربه» ،

در اطراف تهران «آويشن يا آويشم» و در طالقان «زروه» ، در آذربايجان و مناطق تركى‌زبان «ككليك‌اوتى» يا «كاكله‌اوتى»

و در ساير مناطق «صعتر» ، «اوشن» ، «اشمه كوهى» ، «سى‌سنبر» و «سوسنبر» ناميده مى‌شود.

عربی:

یونانی: تومس و در مغرب معروف به صعتز الحمير است

انگلیسی: Thyme

فرانسه: Thym و گونۀ وحشى آن Thym serpolet

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

نوعى از پودنه كوهى است شبيه به صعتر و به قدر يك شبر

و شاخهاى او باريك مايل به سرخى و پر برگ و ريزه و باريك

و گلش ريزه و مدور و سفيد مايل به بنفشى و سرخى

و تخمش كوچكتر از خردل است و به فارسى آويشم دراز گويند کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص78-79

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود


آزربه گياهى است علفى چندساله كه شبيه به صعتر و پونه كوهى است نواحى با اقليم مديترانه‌اى و قسمتهاى نيم‌گرم و معتدل آسيا و اروپا براى رشد اين گياه مناسب است.

در ايران تقريبا در تمام مناطق معتدل مى‌رويد و گونۀ T. communis آن را در مزارع نيز مى‌توان تكثير نمود.

در باغها به عنوان گياه زمينى گلدار زيبا در حاشيۀ چمنها و در Rock garden كاشته مى‌شود.

گياهى است داراى ساقه‌هاى متعدد و كوتاه، بلندى آنها  ۵٠ - ٢٠  سانتى‌متر و داراى ريشه‌اى با الياف چوبى مى‌باشد.

برگهاى آن به رنگ سبز خاكسترى خيلى كوچك و در اغلب گونه‌ها كركدار و در گونۀ وحشى آن يعنى سرپوله بى‌كرك است،

به طول متوسط  ۶  ميلى‌متر و عرض متوسط  ٢  ميلى‌متر و گلهاى آن كوچك خوشه‌اى و به رنگ سفيد مايل به بنفش و سرخ

و خيلى مورد علاقۀ زنبور عسل مى‌باشد. تخم آن ريز و كوچكتر از تخم خردل است.

از نظر آب و هوا و خاك، آويشن، آب و هواى ملايم متمايل به گرم و خاكهاى با زه‌كشى رو به آفتاب را ترجيح مى‌دهد.

تكثير آن با قلمه و يا با بذر صورت مى‌گيرد و فواصل بوته‌ها در محل اصلى بين خطوط كاشت  ١  متر و بين بوته‌ها  ٣٠  سانتى‌متر مناسب است. و جين علفهاى هرز براى رشد آن ضرورى است.

قلمۀ آويشن از ريشه جوشهاى آن در ارديبهشت تهيه و كاشته مى‌شود و اگر با بذر تكثير مى‌شود بين اسفند تا خرداد هر وقت مى‌توان آن را كاشت.

آزربه هرچند گياهى است چندساله و دايمى ولى بهتر است مزرعه آن هر سه سال يكبار به كلى برداشت شده شخم خورده

و كشت آن تجديد شود تا بوته‌هاى قوى، پربرگ شده و گل بدهد.

گلهاى آزربه در اواخر خرداد و اوايل تير ظاهر مى‌شود و برداشت گياه براى مصارف طبى و ادويه‌اى بايد زمانى كه شكوفه‌ها تازه ظاهر شده‌اند، انجام شود

و شكوفه‌ها و برگها و ساقه‌هاى نازك آن تا حد  ١٢ - ١٠  سانتى‌متر از سر بوته برداشت شود كه بعدا آنها را در سايه خشك كرده و نگهدارى نمايند.

در بعضى مناطق مى‌توان در هر سال دو بار سرشاخه‌ها و برگها را چيد و محصول برداشت نمود. به‌طور متوسط از مزارعى كه خوب كاشته شده و مراقبت شود مى‌توان  ٢ - ١  تن در هكتار محصول خشك برداشت نمود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 254-255

[pejuhesh237]

و در سنگلاخها مي رويدکتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص78-79

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود
در ايران گونه‌هاى مختلفى از اين گياه از آويشن كه به صورت گياهى علفى است تا انواعى كه به صورت درختچه هستند مى‌رويد،

از جمله Thymus communis كه در مزارع نيز كاشته مى‌شود و Thymus serpyllium كه سى‌سنبر يا سوسنبر است

و در واقع گونۀ وحشى آويشم مى‌باشد و همچنين گونه‌هاى: T. fedischenkoi Ronn. و T. nummularia M. B. و چندين واريته از گونۀ T. Kotschyanus

در مناطق مختلف ايران از جمله در ارتفاعات منجيل، در اراك، كردستان، كرمانشاه، دامنه‌هاى جنوبى البرز، آزادبر طالقان، توچال، درۀ كرج،

آذربايجان، كرمان، شاهواركوه در ارتفاعات  ٣٧٠٠ - ٢٩٠٠  متر، اورامان كردستان، رودبار، نور، كجور، درۀ چهل‌دختر گرگان شناسايى شده است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 254-255

[pejuhesh237]

هيج جزء آن سمي نيست.

همه اجزاء استفاده مي شود.

از نظر تاريخى و قدمت شناخت:

حاشا و يا آويشن گياهى است كه بخصوص به عنوان ادويۀ معطر از زمانهاى قديم مورد توجه بشر بوده

و در عهد باستان در جوامع پيشرفتۀ آن روز به عنوان بخورهاى معطر و تصفيه‌كننده بخصوص در معابد به كار مى‌رفته است.

برگهاى آويشن سمبول شجاعت و تهور و رشادت بوده است. در يونان قديم يعنى در روزگاران قبل از ميلاد مسيح مرسوم بوده است

اگر مى‌خواسته‌اند شجاعت و رشادت مردى را تحسين كنند و از او تعريف نمايند مى‌گفته‌اند كه او عطر حاشا دارد و بوى آويشن مى‌دهد.

در اساطير كهن مسيحيان آمده است كه در علوفه‌اى كه براى تشك در رختخواب مريم عذرا و حضرت مسيح كودك به كار مى‌رفته گياه و علف معطر آويشن نيز وجود داشته است.

سربازان رومى رسم داشتند براى افزايش شجاعت و تهور در آب آويشن حمام كنند. (حمام آويشن براى تسكين درد مفاصل و كوفتگى عضلات و ايجاد فرح و تازه شدن و رفع خمودگى مفيد است براى اين منظور ممكن است از جوشاندۀ  ۶  درصد آويشم استفاده كرده و آن را داخل وان حمام ريخته مدتى در آن نشست) .

رسم شناخت آويشن به عنوان سمبل شجاعت قرنها در جوامع بشرى حاكم بوده است به طورى كه حتى در قرون وسطى در دوران شواليه‌ها نيز هروقت زنهاى زيباى اروپا قصد

تحسين معشوقهاى شواليۀ خود را به عنوان مرد شجاع داشتند روبانهاى زيبايى كه روى آن شكل گياه آويشن برودرى مى‌شده به آنها هديه مى‌داده‌اند

گل آويشم خيلى معطر و به عنوان ادويه در آشپزخانه مصارف متعددى دارد.

از تقطير برگهاى گياه در حدود يك درصد روغن تيمول به دست مى‌آيد. تيمول يك فنل متبلور سفيدرنگى است

با فرمول خام C ١٠ H ١٣ OH كه داراى خاصيت ضد عفونى قوى و قارچ‌كشى است و در عطرسازى مصرف دارد.

روغن تيمول يا تيمن كه در تركيب اسانس گياه وجود دارد، منشأ اصلى خواص ضدعفونى‌كنندۀ آزربه مى‌باشد،

از طريق مخاط جذب مى‌شود و از راه ادرار دفع مى‌شود و رنگ ادرار را تيره يا سياه مى‌سازد.

خاصيت ضد ميكرب و ضد قارچ و ضد انگل تيمول در طب جديد نيز مورد توجه است

و به دليل وجود تيمول در گياه آزربه از جوشاندۀ آن براى ضد عفونى كردن و پانسمان و شست‌وشوى زخمها به نحو مؤثرى استفاده مى‌شود.

در داروسازى براى تهيۀ محلولهاى غرغرۀ ضد عفونى حلق و قطره‌هاى ضد سرفه و در دندان‌پزشكى براى تهيۀ محلولهاى شست‌وشوى دهان كاربرد دارد.

در تجارت دارويى به عنوان قارچ‌كش معروف است. در بيماريهاى قارچى به علت اثر زيادى كه در بيمارى اكتى‌نوميكوزيس   دارد،

يك درصد محلول تيمول را روى پوست و محل زخم مى‌مالند و ممكن است به جاى تيمول روزى سه مرتبه از  ۶٠  درصد جوشاندۀ گياه آزربه يا حاشا استفاده شود.

اكتى‌نوميكوزيس يك بيمارى غير مسرى قارچى در حيوانات است كه به انسان منتقل مى‌شود.

عامل اين بيمارى، قارچى است به نام Actinomyces از خانوادۀ Actinomycetaceae كه معمولا در دهان و آرواره‌هاى بخصوص موجدار و ناصاف حمله مى‌كند

و گاهى به مغز و ريه نيز حمله‌ور مى‌شود. در گاوان آن را Actinomyces bovis و در انسان Actinomyces israelii مى‌نامند.

تا قبل از كشف آنتى‌بيوتيكهاى جديد معالجه با اين بيمارى به طريقى كه در بالا ذكر شد با حاشا يا با مادۀ عامل آن تيمول انجام مى‌گرفته

ولى پس از آن معمولا از نظر تسريع عمل، اين بيمارى را با استعمال درازمدت پنى‌سيلين معالجه مى‌نمايند

و در درجۀ دوم بعد از پنى‌سيلين ممكن است از تتراسيلين استفاده نمود.

جراحى براى خارج كردن قسمتهاى زخم توأم با درمان شيميايى نيز معمول است ولى هنوز هم درمان با تيمول به عنوان دارويى كه ضمن معالجه،

عوارض جنبى آنتى‌بيوتيكها را ندارد مورد توجه عده‌اى از پزشكان دنياست.
دم‌كردۀ آن براى سكسكه، دل‌پيچه، قطره‌قطره ادرار كردن، خرد كردن سنگ مثانه و تسكين درد رحم بسيار نافع است. مقدار خوراك از خشك و جرم آن  ۵  گرم است.

دم‌كردۀ حاشا براى سرفه‌هاى سخت و برونشيت مفيد است.

حاشا در چين و ژاپن كاشته مى‌شود، از جوشاندۀ گياه به عنوان ضد سرفه و براى معالجۀ سياه‌سرفه خورده مى‌شود.

اسانس آن ضدعفونى‌كنندۀ خيلى قوى است. در فرانسه از دم‌كردۀ  ٢٠ - ١٠  گرم گياه خشك با يك ليتر آب جوش، براى آرام كردن سرفه  ٣  فنجان در روز مى‌خورند.

در موارد آسم اين دم‌كرده را با عسل مخلوط كرده  ٣  فنجان در روز مى‌خورند.
کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 255-256-257

[pejuhesh237]

در آخر دويم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص78-79

[pejuhesh237]

.با توجه به سمّى بودن مادۀ تيمول در مصرف و خوردن حاشا و تركيبات آن بايد رعايت دستورات را نمود و از اسراف در مصرف آن خوددارى شود.

اسراف در مصرف حاشا و تيمول ممكن است باعث اسهال و غثيان و استفراغ شود و يا ممكن است در اثر تحريك كليه‌ها موجب بروز آلبومين در ادرار گردد.

مصرف بى‌رويۀ حاشا ممكن است عضلات قلب را ضعيف نمايد و همچنين اسراف در مصرف آن ممكن است ايجاد سرگيجه و بروز صداهايى در گوش كند.

در كتب طب سنتى در صورت بروز عوارض آن، توصيه شده است از نعنا و دم‌كردۀ آن استفاده شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 258

[pejuhesh237]

و مسخّن قوى و مدر بول و حيض و عرق و شير و مخرج جنين

و مشيمه و مفتح سدهء احشا و منقى شش و مقطع

و مسهل بلغم و اقسام کرم و مقوى معده و گرده

و محلل خون جامد و ترياق سموم باردهء حيوانى و نباتى

و شكوفهء خالص او مسهل سودا و قائم مقام افتيمون

و چون حاشا را با نمك و سركه بنوشند مسهل بلغم و خلط آميخته به آن

و طبيخ او با عسل جهة عسر النفس و تنقيهء بلغم سينه

و مسحوق او با آب و عسل جهة قولنج و تحليل فضول و درد رحم و گلو و تقويه گرده

و تنقيهء او و تحريك باه و رفع صرع و خوردن قليل

و با طعام جهة قوة باصره و ضماد او با سركه جهة نمش و ثاليل منكوسه و اورام تازهء بلغمى

و با آرد گندم و شراب (حلال:حل کننده) جهة عرق النساء و امثال آن نافع

و مضر ريه و مصلحش نعناع

و قدر شربتش از دو مثقال تا پنج درهم و بدلش نيم وزن او افتيمون و در غير تنقيه يك وزن و نيم صعتر

و چون يك جزو آن را با ده جزو آب انگور بجوشانند تا ثلث او بسوزد در جميع افعال قويتر است

و چون صد مثقال آن را كوفته و نه پخته در لتهء بسته در شصت رطل آب انگور انداخته بگذارند تا خمر شود

جهة تقوية هاضمه و رفع سقوط اشتها و اوجاع اعصابى و برودت او و ساير اوجاع مادون تهيگاه

و قشعريره و تبهاى بارد و دفع مضرة سردى هوا و برف و سموم بارده به غايت مؤثر است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص78-79

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با نمك طعام و سركه باعث زيادتي تلطيف و تقطيع آنست

و چون دو درهم حاشا را با نمك و سركه بياشامند اسهال كيموس بلغمي نمايد

و چون دو مثقال آن را با عسل بسرشند و با آب كرم بياشامند جهت فالج و لقوه و نسيان و كزاز و تقويت كرده و باه و رفع درد دهن

و حلق و نفث بلاغم و و چون قدر قليلى در طعام داخل كنند مانند سبزيها و بخورند ضعف چشم را نافع بود و قوت باصره را نكهدارد

و ضعف معده و جكر حادث از اخلاط فاسده را زائل كند و اعانت بر هضم غذا نمايد

و صخرى آن جهت مصر و عين نافع و باعث افاقۀ آنها است

و كويند چون نزد مصروع در حين صرع حاشا را بسوزانند كه دود آن بمشام او رسد اكر بافاقه آيد علامت برء آنست و حاشا در جميع افعال قويتر از صعتر است کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص328

[pejuhesh237]

و مسخّن قوى و مدر بول و حيض و عرق و شير و مخرج جنين

و مشيمه و مفتح سدهء احشا و منقى شش و مقطع

و مسهل بلغم و اقسام کرم و مقوى معده و گرده

و محلل خون جامد و ترياق سموم باردهء حيوانى و نباتى

گرم‌كنندۀ قوى و مدر بول و حيض، عرق و شير مى‌باشد، خارج شدن جنين و مشيمه را تسهيل مى‌كند

و بازكنندۀ گرفتگى‌هاى روده‌ها و پاك‌كنندۀ سينه مى‌باشد.

براى تنگى نفس و تقويت معده، كبد، طحال و كليه و همچنين براى تحليل آماس و خون منجمدشده در اثر سموم نباتى و حيوانى مفيد است.

براى بند آوردن خون از سينه و كشتن و خارج كردن انگلهاى معده بخصوص انگلى به نام آنسى‌لوستوما   كه نوعى نماتود از خانوادۀ Ancylostomatidae مى‌باشد، بسيار مؤثر است.

براى دفع انگل فوق‌الذكر توصيه مى‌شود كه روز قبل يك مسهل گياهى مؤثر با تطبيق با نوع مزاج بيمار داده شود و شب با يك شام ساده  ۴ - ٢  گرم گرد حاشا مى‌خورند

و صبح نيز يك مسهل آويشن نتيجۀ بسيار خوبى مى‌دهد.
کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 256

و شكوفهء خالص او مسهل سودا و قائم مقام افتيمون

و چون حاشا را با نمك و سركه بنوشند مسهل بلغم و خلط آميخته به آن

از نظر مسهل شكوفۀ حاشا بتنهايى مسهل خوبى براى سودا بوده و مى‌تواند جانشين آفتيمون باشد

و اگر هشت گرم گرد حاشا را با نمك و سركه بياشامند، مسهل خوبى براى بلغم مى‌باشد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 257

و طبيخ او با عسل جهة عسر النفس و تنقيهء بلغم سينه

خوردن انگشت‌پيچ يا لعوق آن با عسل براى خارج كردن بلغم و مواد زايدى كه در سينه جمع شده است و تسكين تنگى نفس و سرفه بسيار نافع است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 257

و مسحوق او با آب و عسل جهة قولنج و تحليل فضول و درد رحم و گلو و تقويه گرده

و تنقيهء او تحريك باه و رفع صرع و خوردن قليل

خوردن ده گرم حاشا مخلوط با عسل با آب گرم براى بيمارى فلج، لقوه، فراموشى، صرع، تقويت كليه و قوۀ باه مفيد است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 257


و با طعام جهة قوة باصره و ضماد او با سركه جهة نمش و ثاليل منكوسه و اورام تازهء بلغمى

خوردن تازۀ آن به صورت سبزى با غذا بسيار مفيد و براى تقويت ديد چشم نافع است. معده را تقويت نموده و كمك به هضم غذا مى‌نمايد.

ضماد آن با سركه براى تحليل ورمهاى تازه و تحليل خون بسته و منجمد در اعضا مفيد استکتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 257

و با آرد گندم و شراب (حلال:حل کننده) جهة عرق النساء و امثال آن نافع

و اگر با شراب مخلوط و خورده شود، براى سياتيك نافع است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 257

و مضر ريه و مصلحش نعناع

و قدر شربتش از دو مثقال تا پنج درهم و بدلش نيم وزن او افتيمون و در غير تنقيه يك وزن و نيم صعتر

و چون يك جزو آن را با ده جزو آب انگور بجوشانند تا ثلث او بسوزد در جميع افعال قويتر است

اگر مقدارى از حاشا را با ده برابر وزن آن آب انگور مخلوط نموده و بپزند كه ثلث باقى بماند در مورد جميع خواص از جرم خشك آن بهتر است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 257

و چون صد مثقال آن را كوفته و نه پخته در لتهء بسته در شصت رطل آب انگور انداخته بگذارند تا خمر شود

جهة تقوية هاضمه و رفع سقوط اشتها و اوجاع اعصابى و برودت او و ساير اوجاع مادون تهيگاه

و قشعريره و تبهاى بارد و دفع مضرة سردى هوا و برف و سموم بارده به غايت مؤثر است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص78-79

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با نمك طعام و سركه باعث زيادتي تلطيف و تقطيع آنست

و چون دو درهم حاشا را با نمك و سركه بياشامند اسهال كيموس بلغمي نمايد

و چون دو مثقال آن را با عسل بسرشند و با آب كرم بياشامند جهت فالج و لقوه و نسيان و كزاز و تقويت كرده و باه و رفع درد دهن

و حلق و نفث بلاغم و و چون قدر قليلى در طعام داخل كنند مانند سبزيها و بخورند ضعف چشم را نافع بود و قوت باصره را نكهدارد

و ضعف معده و جكر حادث از اخلاط فاسده را زائل كند و اعانت بر هضم غذا نمايد

و صخرى آن جهت مصر و عين نافع و باعث افاقۀ آنها است

و كويند چون نزد مصروع در حين صرع حاشا را بسوزانند كه دود آن بمشام او رسد اكر بافاقه آيد علامت برء آنست و حاشا در جميع افعال قويتر از صعتر است کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص328

[pejuhesh237]

.