ايرسا

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

ايرسا: مراد از او بيخ سوسن كبود بري است

به رومي ابريمون و به سرياني عقارا سوساني نامند

فارسی: «زنبق» ، «سوسن آزاد» ، «بيخ بنفشه» ، «آسمان جونى»

عربی: «سوسن ابيض»

یونانی:ايرسا ،بمعني قوس‌قزح است جهت مشابهت رنك گل آن بدان

انگلیسی:Orris و Orris root و Iris rhizoma ،«ايرساى فلورانسى» Orris و White flag و Florentine orris

فرانسه:Iris، «ايرساى فلورانسى» را به فرانسوى Irisde florlence و Flambo blanche نام علمى آن Iris florentina L. مى‌باشد.


آلمانی:weisse-Lilie

ایتالیائی:Giglio della Madronna

 ١ . «ايرساى ژرمنى» كه به فرانسوى Iris germanique و به اصطلاح محلى فرانسوى Flambe و Flamme

و Iris ā fleurs barbues و به انگليسى Bearded iris گفته مى‌شود. نام علمى آن Iris germanica L. يا I. barbata مى‌باشد.

 ٢ . «ايرساى فلورانسى» را به فرانسوى Irisde florlence و Flambo blanche

و به انگليسى Orris و White flag و Florentine orris گويند. نام علمى آن Iris florentina L. مى‌باشد.


 ٣ . ايرساى غلط يا زنبق زرد، به فرانسوى Iris ā fleurs imberbes و Iris faux-acore گويند. نام علمى آن Iris pseudoacorus L. مى‌باشد.

4. ايرساى بدبو، به فرانسوى Iris fetide و Iris ā gigot گويند. نام علمى آن Iris foetidissima L. مى‌باشد.

[pejuhesh237]

چه سوسن كبود را رنگش مركب از سفيدى و زردى و بنفشى است

و بيخ سوسن كبود برى و جبلى پهن و درازتر و به قدر انگشتى و پرگره است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-39-40

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق بخشي از تحفه بود:

بيخ سوسن آسمانكوني يعني كبود برى و جبلي است

و بعضى كفته‌اند كه سوسن بوى دلبوس است كه سوسن زرد باشد و ايرسابيخ سوسن جبلي است

و آن خوش‌بو و پهن و دراز بقدر انكشتى و زياده بران و پر كره و پوست آن كبود و سرخ و رنكارنك

و مغز آن مائل بزردى و سرخي و بعضى بسيار سفيد مى‌باشد از وسط كياه آن ساقي برميآيد

و بر سر آن كلي و برك‌هاى آن سه عدد و بركشته و رنك آن مركب از سفيدى و زردى و بنفشي

و بر ان نقطهاى متوازى و اندك خوش‌بو و برك‌هاى كياه آن سطبر و بلند

و بيخ آن سخت بهترين آن ماقدوني صلب سطبر متلزز الاجزا مائل به سرخي كره‌دار خوشبوى آن است كه بسيار بلند نباشد

و زبان را اندك بكزد و بوى آن در وقت كوبيدن قوى باشد و بقوت عطسه آورد و بايد كه در اواخر بهار از زمين برآورند

و به ريسمان كتاني پيچيده و يا قلاده ساخته در سايه خشك نمايند كه عفونتى در ان راه نيابد

و سست متخلخل الاجزا و رخو و بلند و باريك نباشد و سفيد آنكه رومي است ضعيف العمل‌تر از ان است و كهنه و كرم خورده و سوراخ‌دار نباشد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 190

خاصيت [ريشه‏] چنان است كه هنگام پيرى، كرمو و سوراخ مى‏شود و بوى شديدترى پيدا مى‏كند.

الرسائلى مى‏گويد: بهترين [ريشه‏] آن است كه در آن رطوبت بيشتر باشد و اجزاى آن به يكديگر متصل باشند؛ خود آن كوتاه باشد و خشك نباشد ؛

اجزايش به هم جوش خورده باشند، بوى خوش به دور از بوى ناخوش گنديدگى داشته باشد و زردوش باشد.

لكن اشاره نمى‏شود مزه‏اش چگونه باشد. هنگام كوبيدن موجب عطسه شديد مى‏شود.

بهترين [ريشه‏] در سرزمين‏هاى الوريس‏ و مقدونيه است؛ اما آنچه در سرزمين لوبيه است رنگ سفيد دارد و قوتش كم‏تر از آنهاست.

اما انواع سوسن، و آنها نزد ما زياد است و توصيفشان بى ‏فايده.الصيدنة في الطب (داروشناسى در پزشكى) ؛ ص284

زنبقها داراى ساقۀ زيرزمينى متورم يا پياز هستند كه اقسامى از آن از نظر خواص درمانى مورد توجه بوده

و در طب سنتى و همچنين در صنعت عطرسازى موارد استعمال وسيعى دارند. اين اقسام عبارتند از:

«ايرساى ژرمنى»گياهى است چندساله، داراى ساقۀ زيرزمينى متورم، حجيم، گوشتى

و بندبند كه سطح خارجى آن خاكسترى و مغزش سفيد و طعمش تند است، تازۀ آن داراى بوى

تهوع‌آورى است ولى وقتى كه خشك شود بوى ضعيفى شبيه به بوى بنفشه از آن استشمام مى‌شود.

برگهاى آن باريك دراز نوك‌تيز به رنگ سبز تيره و گلهاى آن به رنگ كبود يا مخلوطى از ارغوانى، كبود و زرد با خطوط تيره است

و در سطح فوقانى گلبرگهاى آن تارهاى مانند مو ديده مى‌شود و به همين دليل آن را به انگليسى زنبق ريش‌دار گويند.

ميوۀ آن بيضى شكل داراى  ٣  زاويه يا حجره و در هريك تعداد زيادى تخم وجود دارد.


«ايرساى فلورانسى» اين زنبق نيز چندساله است و داراى ساقۀ زيرزمينى متورم و پرگره و خزنده است و خيلى وزين و سنگين

مى‌باشد. رنگ ساقۀ زيرزمينى تراشيده شده و تميز، سفيد زيبا و طعم آن تند و تلخ و بوى بنفشه تندى از آن استشمام مى‌شود.

نوع كوهى و وحشى اين‌گونه زنبق را در كتب طب سنتى «آسمان جونى» يا «آسمان گونى» و ساقه زيرزمينى آن را «ايرسا» يا «بيخ

بنفشه» مى‌نامند. به خود گياه نيز ايرسا گفته مى‌شود. بيخ بنفشه در صنعت عطرسازى مورد استعمال دارد

و از نظر خواص طبى و درمانى بخصوص انواع وحشى آن قويتر از ساير گونه‌هاست.

برگهاى آن سبز مات به شكل تيغه‌هايى به عرض  ٣ - ٢  سانتى‌متر، گلهاى آن سفيد يا كبود كم‌رنگ يعنى كبود آسمانى

و معطّر و به‌طور منفرد يا دو تايى يا سه و چهارتايى در قسمت انتهاى ساقه ظاهر مى‌شود.

در سطح فوقانى گلبرگهاى اين زنبق نيز زوايد ريش مانندى شبيه مو ديده مى‌شود

لذا اين زنبق نيز جزء دستۀ زنبقهاى ريش‌دار Bearded iris و ريزوم‌دار محسوب مى‌شود.

اين زنبقها بومى كشورهاى اروپايى و بخصوص فلورانس ايتالياست.

در ايران نيز در نواحى غرب كشور در رزاب قصرشيرين به‌طور خودرو ديده مى‌شود.


 ٣ . ايرساى غلط يا زنبق زرد، اين زنبق از زنبقهايى است كه در سطح گلبرگهاى آن تار و مو ديده مى‌شود

و اغلب در حاشيۀ جريانهاى آب مى‌رويد، داراى گلهاى قشنگ زرد است. برگهاى آن باريك و خيلى دراز

و معمولا براى تزيين آب‌نماها به‌طور پرورشى كاشته مى‌شود.

اين زنبق داراى ساقۀ زيرزمينى نسبتا ضخيم است كه مصرف دارويى دارد و نيروى مسهلى آن نيز از ساير گونه‌ها بيشتر است

. ايرساى بدبو، به فرانسوى Iris fetide و Iris ā gigot گويند. نام علمى آن Iris foetidissima L. مى‌باشد.

جزء زنبقهاى بدون مو و ريشك است ولى داراى ساقۀ زيرزمينى است.

گلهاى آبى خاكسترى و برگهاى آن داراى دوام زياد و تقريبا ناخزان است و در اثر مالش بوى سير از آن استشمام مى‌شود

و ميوۀ آن قرمز رنگ است.

تكثير زنبقهاى فوق كه همه داراى ساقۀ زيرزمينى هستند، بسادگى با كاشت قسمتى از ساقۀ زيرزمينى آنها در پاييز يا بهار انجام

مى‌شود. زنبقهاى ارقام ديگرى هستند كه به جاى ساقۀ زيرزمينى پياز دارند نظير Iris persica يا زنبق ايرانى كه واريته‌هاى متنوعى از آن

در ايران مى‌رويد و اغلب داراى گلهاى آبى است و زنبق هندى به نام Iris ensata Thunb.

كه در هند در مناطق غربى هيماليا در ارتفاعات  ٣٠٠٠ - ١۵٠٠  متر از سطح دريا ديده مى‌شود و در ايران تا به حال شناسايى نشده است.

اين زنبق را به هندى «ايريسا» و «سوسن» نامند و شايد ريشۀ آن از هند به ايران وارد مى‌شده

و همان است كه در كتب طب سنتى «سوسن» نيز نامبرده مى‌شود.

زنبقهاى پيازدار را در خزانه مى‌كارند و در موقع گل دادن به باغچه منتقل مى‌كنند. اين كار معمولا در پاييز انجام مى‌گيرد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 326-328

[pejuhesh237]

اين زنبقها بومى كشورهاى اروپايى و بخصوص فلورانس ايتالياست.

در ايران نيز در نواحى غرب كشور در رزاب قصرشيرين به‌طور خودرو ديده مى‌شود.

ايرساى غلط يا زنبق زرد در مناطق شمال ايران در قسمتهاى خيلى مرطوب به‌طور خودرو مى‌رويد و گلهاى آن در ارديبهشت ظاهر مى‌شود.

«ايرساى ژرمنى» اين زنبق در مناطق شمالى ايران در گرگان در موستانهاى قزوين به‌طور خودرو مى‌رويد

در لرستان و كرمان نيز ديده شده است. .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص -328 326-

[pejuhesh237]

در طب سنتى و همچنين در صنعت عطرسازى موارد استعمال وسيعى دارند.
.در هند:

از قسمت زيرزمينى زنبق گونه I. ensata به عنوان داروى تصفيه كنندۀ خون و ناراحتى‌هاى آميزشى استفاده مى‌شود.

در تركيب اغلب داروهاى اين بيمارى‌ها وجود دارد.

بعلاوه اين ايرسا براى ناراحتى‌هاى كبد و بيمارى استسقا خيلى مفيد است.

و ساقۀ زيرزمينى گونۀ I. germanica به عنوان مدّر، مسهل و در موارد بيمارى‌هاى مثانه تجويز مى‌شود.

عصارۀ برگهاى اين‌گونه براى معالجه و رو به راه كردن پاهاى يخ‌زده استعمال مى‌شود.

از ساقۀ زيرزمينى اين‌گونه در بيمارى‌هاى برونشيت و استسقا و ناراحتى‌هاى كبد نيز استفاده مى‌شود.


ايرساى حاصله از گونه I. ensata در كره، تبت، چين، ژاپن و هند به عنوان دارو مصرف مى‌شود.

ميوه‌هاى آن را به عنوان قابض ، مدّر، بندآورندۀ خون، رفع‌كنندۀ ناراحتى‌هاى پس از زايمان، نزله، رفع‌كننده تب و در موارد روماتيسم تجويز مى‌كنند .

بعلاوه از آن در موارد كوليك، لارنژيت ، قطع خونريزى از بينى و ترشحات مفرط و زايد بر معمول مخاطى سفيد يا زرد عنق رحم صرف مى‌كنند.

از غدۀ زيرزمينى آن به عنوان تب‌بر استفاده مى‌شود.

گلهاى آن براى معالجۀ آبسه‌ها تجويز مى‌شود.

استوارت معتقد است كه برگها، گلها و غدۀ زيرزمينى آن داراى خواص مشابه ميوۀ آن هستند و بعلاوه به عنوان كرم‌كش نيز تجويز مى‌شوند.

در هندوچين ساقۀ زيرزمينى گونه ايرساى فلورانسى را به عنوان قاعده‌آور و محرك تجويز مى‌كنند.


ماليدن روغن ايرسا براى رفع سردرد و بى‌خوابى كه در اثر رطوبت باشد و خوردن آن براى رفع تشنج

و يا پريدن غير ارادى و خواب رفتن بعضى از اعضاى بدن مفيد است. ضمنا خواب‌آور مى‌باشد

و اگر چند قطره آن در بينى ريخته شود نيز براى رفع بى‌خوابى در اشخاص كهن‌سال مفيد است.

خوردن  ٣٠  گرم آن مسهل قوى است و اگر با آب عسل مخلوط و غرغره شود براى رفع خشونت قصبته الريه مفيد است.

انگشت پيچ ايرسا: بيخ زنبق نيم‌كوفته 80 گرم، زوفا خشك 80 گرم، و آب 1500 گرم.

همه را مخلوط نموده بجوشانند تا حدى كه 500 گرم از كل مخلوط بماند.

سپس آن را صاف نموده با 500 گرم شكر جوشانده و قوام آورند و هر صبح 40 گرم و هر شب 40 گرم خورده شود.

اين انگشت پيچ براى آسم و سرفۀ شديد و مزمن رطوبى بسيار نافع است.


روش تهيه گرد ايرسا: مقدارى بيخ زنبق را گرفته نيم‌كوب كرده در گرمخانه‌اى با حرارت تقريبا  ۴٠  درجه سانتى‌گراد كاملا خشك كنيد.

سپس آن را نرم كوبيده و از الك ريز ( ١٢ ) ردّ كنند.

اين گرد خلطآور است و براى خروج اخلاط سينه مفيد است.


مادۀ شيميايى ايريدين كه از عصارۀ بيخ زنبقها و يا از گلايول آبى گرفته مى‌شود از عوامل مسهل و مدّر است

و مقدار مصرف آن در حدود  ٢۵  سانتى‌گرم مى‌باشد

و اگر يك گرم ايريدين را با مقدار كافى عصارۀ بيخ زنبق مخلوط كرده و ده حب بسازند از  ٣ - ٢  حب آن مسهل خوبى مى‌باشد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 331-332

[pejuhesh237]

در دويم گرم و خشك او كمتر کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-39-40

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و كهنۀ آن كرم‌تر و خشك‌تر از تازۀ آن کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 190

[pejuhesh237]

.ولی مقدار زیاد آن مسهل قوی و قی‌آور است و موجب ایجاد دل پیچه و دفع مقدار زیادی مدفوع می‌شود

[pejuhesh237]

و ملطف و مسخن و مسهل ماءاصفر

و بلغم غليظ و مرّهء صفرأ و جهة سينه و شش و مغص و درد جگر و سپرز و لرز كه از برودت باشد

و ضيق النفس و ربو و اعيا و احتباس حيض و استسقاء و يرقان و بواسير و عرق النساء و امراض رحم

و با سركه جهة گزيدن هوام و ورم و سدّهء سپرز

و با شراب جهة پاره شدن عضل و بی شراب جهة بوى حمر چون مضغ كنند

و ضمادش كه پخته كنند جهة درد رحم و صلابت و انضمام فم رحم و اورام صلبه و مزمنه و خنازير

و با سركه جهة درد سر و با دو چندان او خربق سفيد جهة کلف

و فرزجه اش با عسل جهة اخراج جنين و ذرورش جهة رويانيدن گوشت بر استخوان

و التيام زخمهاى غايره و بدبوئى ناسور و با عسل جهة پاك كردن چرك زخمها

و جلوس در طبيخش جهة صلابت مقعد و رحم و امراض باردهء آن

و قطور طبيخ او يا سركه جهة نزلات و دوى گوش و مضمضهء او جهة درد دندان امتلائى

و روغن او جهة گشودن افواه عروق بواسير

و آشاميدن او جهة رفع سميت فطر و بيخ و گشنير و يک اوقيه او مسهل قوى

و غرغرهء او با ماء العسل جهة خشونت قصبهء ريه مفيد

و بدلش دهن الغار و بدل ايرسا در اسهال ماء اصفر ثلث وزنش مازريون با بیست مثقال شير شتر

و قدر شربتش دو مثقال و گويند مضر شش است و مصلح او عسل است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-39-40

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق بخشي از تحفه بود:

منضج و جالي و منقي و و مرۀ سودا و بلغم غليظ

و كفته‌اند قوت اسهال كهنۀ آن زياده است

و آشاميدن سه مثقال تا هفت درهم با ماء العسل اسهال كيموس غليظ بلغمي و مرۀ صفرا نمايد

امراض الراس
و غيره ضماد آن با سركه و روغن گل بر سر جهت صداع كهنه و بدستور مطبوخ آن و خواب آورد

و ضماد گل آن جهت سكته و تشنج امتلائي و خدر

و بدستور آشاميدن آن و نيز آشاميدن بيخ و برك آن از براى خدر و طبيخ بيخ آن جهت اختلاج و خدر و رعشه و رعده

و سكته و فالج و استرخا و فزع صبيان در خواب و نسيان و زيادتي قوت حفظ

و بدستور خوردن جرم آن و با شراب ريحاني جهت تشنج امتلائي و تعطيس بجرم آن جهت جلب دموع

و رطوبات زائده از چشم و سعوط برك آن سه روز متوالي جهت شقيقه

و قطور طبيخ بيخ آن با سركه در كوش جهت قطع نزلات بارده و دوى آن

و مضمضه بآن جهت درد دندان بارد امتلائي و ضمور لهاة و مضغ جرم آن جهت بدبوى خمر

و آشاميدن مطبوخ آن و يا جرم آن با مى‌پختج جهت درد سينه و شش و ضيق النفس و ربو و سرفه

و عسر النفس و ذات الرئه و خناق بلعمي و دفع فضول غليظۀ محتبسۀ عسرة الدفع و درد جكر و سپرز بارد

و استسقا و يرقان و تفتيح افواه بواسير و عرق النسا و اعيا و مغص و جهت امساك مني و كثرت احتلام و جريان مذى بدون جماع

و آشاميدن مطبوخ و بدستور جرم آن دو درم با شراب جهت امراض رحم و انشقاق

و تفتيح سدۀ آن و احتباس طمث و فسخ و هتك عضل

و ضماد پختۀ آن جهت درد رحم و صلابت و انضمام فم آن هنكامى كه بند شده باشد

بسبب غلظت جرم خود و جهت تليين اورام صلبه و مزمنه و خنازير و بثور لبنيه و قروح و سخه و بدستور تكميد بدان

و حمول آن جهت ديدان و تدهين بروغن آن جهت نشنج امتلائي و كشودن افواه عروق بواسير و رفع اعيا

و آشاميدن آن با سركه يا شراب جهت تشنج امتلائي و هتك عضل و رفع سميت فطر و بنج و كشنيز جبلي مجنن و بود

و نافض حميات و يك اوقيۀ آن مسهل

و قطور آن در كوش با سركه جهت رفع دوى و منع نزلات مزمنه

و بتنهائي در بيني جهت رفع بدبوئي منخرين

و چون در زيت بجوشانند تا نضج يابد و در كوش بچكانند كرى كهنه را زائل كرداند

و حقنه بدان جهت عرق النسا و امراض رحم مفيد بدل دهن آن دهن الفار

و صاحب اختيارات كفته كه تخم آن از منومات مجربه است

و اكر بيخ آن را قدرى بر دندانى كه درد كند بكذارند آن را بيندازد اما بايد كه بدندان ديكر نرسد كه آن را فاسد كند

و جوارش و حب و دبيد و دهن و قرص و لعوق آن در قرابادين ذكر يافت کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 190-191

[pejuhesh237]

و ملطف و مسخن و مسهل ماءاصفر

و بلغم غليظ و مرّهء صفرأ و جهة سينه و شش و مغص و درد جگر و سپرز و لرز كه از برودت باشد
و ضيق النفس و ربو و اعيا و احتباس حيض و استسقاء و يرقان و بواسير و عرق النساء و امراض رحم

و با سركه جهة گزيدن هوام و ورم و سدّهء سپرز

و با شراب جهة پاره شدن عضل و بی شراب جهة بوى حمر چون مضغ كنند

و ضمادش كه پخته كنند جهة درد رحم و صلابت و انضمام فم رحم و اورام صلبه و مزمنه و خنازير

و با سركه جهة درد سر و با دو چندان او خربق سفيد جهة کلف

و فرزجه اش با عسل جهة اخراج جنين و ذرورش جهة رويانيدن گوشت بر استخوان

و التيام زخمهاى غايره و بدبوئى ناسور و با عسل جهة پاك كردن چرك زخمها

و جلوس در طبيخش جهة صلابت مقعد و رحم و امراض باردهء آن

و قطور طبيخ او يا سركه جهة نزلات و دوى گوش و مضمضهء او جهة درد دندان امتلائى

و روغن او جهة گشودن افواه عروق بواسير

و آشاميدن او جهة رفع سميت فطر و بيخ و گشنير و يک اوقيه او مسهل قوى

و غرغرهء او با ماء العسل جهة خشونت قصبهء ريه مفيد

و بدلش دهن الغار و بدل ايرسا در اسهال ماء اصفر ثلث وزنش مازريون با بیست مثقال شير شتر

و قدر شربتش دو مثقال و گويند مضر شش است و مصلح او عسل است[/color].کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-39-40[/color]

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق بخشي از تحفه بود:

[color=#8000BF]منضج و جالي و منقي و و مرۀ سودا و بلغم غليظ

و كفته‌اند قوت اسهال كهنۀ آن زياده است

و آشاميدن سه مثقال تا هفت درهم با ماء العسل اسهال كيموس غليظ بلغمي و مرۀ صفرا نمايد

امراض الراس

و غيره ضماد آن با سركه و روغن گل بر سر جهت صداع كهنه و بدستور مطبوخ آن و خواب آورد

و ضماد گل آن جهت سكته و تشنج امتلائي و خدر

و بدستور آشاميدن آن و نيز آشاميدن بيخ و برك آن از براى خدر و طبيخ بيخ آن جهت اختلاج و خدر و رعشه و رعده

و سكته و فالج و استرخا و فزع صبيان در خواب و نسيان و زيادتي قوت حفظ

و بدستور خوردن جرم آن و با شراب ريحاني جهت تشنج امتلائي و تعطيس بجرم آن جهت جلب دموع

و رطوبات زائده از چشم و سعوط برك آن سه روز متوالي جهت شقيقه

و قطور طبيخ بيخ آن با سركه در كوش جهت قطع نزلات بارده و دوى آن

و مضمضه بآن جهت درد دندان بارد امتلائي و ضمور لهاة و مضغ جرم آن جهت بدبوى خمر

و آشاميدن مطبوخ آن و يا جرم آن با مى‌پختج جهت درد سينه و شش و ضيق النفس و ربو و سرفه

و عسر النفس و ذات الرئه و خناق بلعمي و دفع فضول غليظۀ محتبسۀ عسرة الدفع و درد جكر و سپرز بارد

و استسقا و يرقان و تفتيح افواه بواسير و عرق النسا و اعيا و مغص و جهت امساك مني و كثرت احتلام و جريان مذى بدون جماع

و آشاميدن مطبوخ و بدستور جرم آن دو درم با شراب جهت امراض رحم و انشقاق

و تفتيح سدۀ آن و احتباس طمث و فسخ و هتك عضل

و ضماد پختۀ آن جهت درد رحم و صلابت و انضمام فم آن هنكامى كه بند شده باشد

بسبب غلظت جرم خود و جهت تليين اورام صلبه و مزمنه و خنازير و بثور لبنيه و قروح و سخه و بدستور تكميد بدان

و حمول آن جهت ديدان و تدهين بروغن آن جهت نشنج امتلائي و كشودن افواه عروق بواسير و رفع اعيا

و آشاميدن آن با سركه يا شراب جهت تشنج امتلائي و هتك عضل و رفع سميت فطر و بنج و كشنيز جبلي مجنن و بود

و نافض حميات و يك اوقيۀ آن مسهل

و قطور آن در كوش با سركه جهت رفع دوى و منع نزلات مزمنه

و بتنهائي در بيني جهت رفع بدبوئي منخرين

و چون در زيت بجوشانند تا نضج يابد و در كوش بچكانند كرى كهنه را زائل كرداند

و حقنه بدان جهت عرق النسا و امراض رحم مفيد بدل دهن آن دهن الفار

و صاحب اختيارات كفته كه تخم آن از منومات مجربه است

و اكر بيخ آن را قدرى بر دندانى كه درد كند بكذارند آن را بيندازد اما بايد كه بدندان ديكر نرسد كه آن را فاسد كند

و جوارش و حب و دبيد و دهن و قرص و لعوق آن در قرابادين ذكر يافت[/color] کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 190-191
[/color]

آرايش: زنبق به تنهايى و همراه خربق كه هم‏اندازه باشد در زدودن لكه‏هاى سياه و كك‏مك سودمند است.

دمل و جوش: سائيده آن سفت‏شدگيها و ورمهاى غليظ و خنازير و جوشهاى پليد را دواست.

زخم و قرحه: در مداواى قرحه‏هاى پليد مفيد است، ناسورها را بهم آورد حتى اگر گرد آن استعمال شود.

گوشت را باز مى‏روياند و استخوانها را با گوشت سالم مى‏پوشاند.

مفاصل: با روغن زيتون خستگى را از بين مى‏برد. اگر با سركه يا با شراب تناول شود در علاج ترنجيدگى و گسستگى در ماهيچه ها سودمند است.

اماله با آن علاج عرق النسا است.

اندامهاى سر: خواب‏آور است. سردرد مزمن را از بين مى‏برد.

گاهى آن را با روغن گل سورى و سركه براى رفع سردرد مى‏آميزند و زنبق خودبه‏خود علاج سردرد است.

عطسه ‏آور است. آب‏پز آن را در دهان گردانند درد دندان تسكين يابد. روغن زنبق با سركه صداهاى گوش را خاموش كند.

و نزله‏هاى مزمن را قطع مى‏نمايد. روغن زنبق بوى بد بينى را از بين مى‏برد و پخته آن نيز همين كار را انجام مى‏دهد

و از چرك زخمها نيز جلوگيرى مى‏كند. چشم: اشك‏آور است.


اندامهاى تنفسى و سينه: در مداواى درد پهلو، ذات الريه، تنگ‏نفسى، خناق، خفگى، سرفه و بويژه سرفه‏اى كه از رطوبت غليظ باشد سودمند است.

از آنجا كه بسيار لطافت‏بخش است و بازكننده، زائده‏هاى بندآمده در سينه را بيرون مى‏آورد.

اگر با شراب سيكى آن را بخورند براى دردهاى سينه نافع است، و در دهان گردانيدن آن زبان كوچك را لاغر مى‏نمايد.

اندامهاى غذا: تناول سركه و زنبق كه با هم باشند درد سرد كبد و طحال را تسكين مى‏دهد و بويژه براى طحال بسيار مفيد است،

تناول يا مالش آن در علاج استسقا سودمند است.

اندامهاى دفعى: دهانه بواسير را باز مى‏كند، پيچش شكم را از بين مى‏برد.

آب عشق و خواب جوانى (احتلام) ديدن را قطع مى‏نمايد. زنبق و شراب مدرّ حيض است.

در حالت سخت شدن زهدان و دردهاى سرد زهدان بايد در آب‏پز زنبق بنشينند.

اگر زن باردار زنبق و عسل را شياف (فرزجه) كند سقط جنين شود. روغن زنبق براى زهدان مفيد است.

اگر زنبق كهنه را خرد كنند و در عسل ريزند و مقدار نيم اوقيه تا هفت درخمى تناول نمايند زرداب و مراره (تلخ‏آب) و بلغم را خارج مى‏سازد.

تبها: روغن زنبق سردى را از بين مى‏برد و علاج تب و لرز است.


زهرها: اگر همراه سركه تناول شود پادزهر هر سمى است.قانون (ترجمه شرفكندى) ؛ ج‏2 ؛ ص71



[مضرتها و منافع ايرسا در بيماريها]
امراض الراس‏
صداع‏
چون بيخ سوسن اسمانكونى را بسايند مخلوط بسركه و روغن كل نمايند و ضماد كنند بر سر نافع است

از براى صداع طلا طلاى در مجربات خود اورده كه چون ورق ايرسا را بكوبند و آب آن را افشرده سعوط بان نمايند سه روز متوالى قطع شقيقه ميكند باذن الله تعالى‏
اختلاط الذهن‏

ابقراط كفته كه خوردن ايرسا نيكو ميكرداند ذهن را

سهر

اندروماخس كفته كه هرگاه آشاميده شود از آن مقدار هفت درم با ماء العسل اسهال بلغم غليظ و صره سودا ميكند خواب مى‏آورد

فزع الاطفال فى النوم‏

آشاميدن طبيخ ايرسا اطفال را دافع فزع ايشان است در خواب‏

نسيان‏
اسحق كفته كه آشاميدن آن نافع است از براى نسيان ابقراط و جالينوس كفته‏اند كه مى‏افزايد در حفظ و نافع است از براى نسيان‏
سكته‏
ايرسا خوردن آن نافع است از براى سكته تميمى كفته كه كل ايرسا نافع است از براى سكته چون ضماد كرده شود بر سر
صرع‏
آشاميدن آن نافع است از براى صرع‏
فالج و استرخا
ابقراط كفته كه نافع است از براى فالج سر يا ابن ماسويه كفته كه اصل آن و كل آن هرگاه آشاميده شوند با آب مى‏باشند نافع است از براى استرخا جالينوس كفته كه ايرسا نافع است از براى فالج خصوص دهن آن‏
تشنج‏
از خواص آن نفع است از براى تشنج جالينوس كفته كه اصل سوسن اسمانكونى نافع است از براى تشنج خصوص روغنى كه آن را در آن پخته باشند و نيز كفته نافع است از براى تشنج خوردن جرم آن و همچنين آشاميدن آب طبيخ آن و ابن صهار بخت كفته كه چون آشاميده شود اصل ايرسا با شراب ريحانى نافع است از براى تشنج امتلائى و مالق كفته هرگاه طبيخ كرده شود با شراب و آشاميده شود نافع است از براى تشنج و بيخ آن و كل آن هر دو نافع‏اند از براى تشنج و روفس كفته كه چون اصل ايرسا را كوبيده در زيت داخل كرده كرم نموده تمريخ بان نمايند نافع است از براى تشنج و آشاميدن ايرسا نافع است از براى تشنج امتلائى‏
اختلاج‏
جالينوس كفته كه آشاميدن طبيخ اصل ايرسا نافع است از براى اختلاج‏
خدر
ابن زهر كفته كه شراب ايرسا زائل ميكند خدر را رازى كفته كه آشاميدن هريك اصل ايرسا و برك آن و كل آن نافع است از براى خدر
رعشه‏
آشاميدن اصل ايرسا نافع است از براى رعده و رعشه‏
[جوارش ايرسا]
جوارش ايرسا تاليف نيقولاوس منقول از قرابادين افندى صالح چليپى حكيم‏باشى سلطان قيصر روم نافع از براى سرفه و ضيق النفس از اخلاط غليظه در سينه و آلات نفس‏
صنعت آن‏
بيخ ايرسا هشت درم فودنج خشك زوفاى خشك اصل السوس از هريك شش درم كثيرا مغز بادام شيرين مغز بادام تلخ مويز منقى فستق رومى دارچينى زنجبيل فلفل خرماى منقى از هريك سه درم اصطرك بخور مريم از هريك دو درم شكر سليمانى سفيد مصفى بقدر كفايت بقوام اورده ادويه را بدستور مقرر بان بسرشند شربتى يك مثقال‏
[حب ايرسا تنقيه بلغم از جميع اعضا نمايد]
حب ايرسا تنقيه بلغم از جميع اعضا نمايد خصوص از اعضاى صدر و رئه و نافع است از براى ضيق النفس بلغمى و سعال بلغمى‏
صنعت آن‏
شحم حنظل ثلث درمى غاريقون هش سفيد نيم درم رب السوس فراسيون زوفاى خشك از هريك ثلث درمى تخم ابخره ايرسا از هريك نيم درم كوفته بيخته باب حب سازند جمله يك شربت كامل است‏
[ربيد ايرسا]
ربيد ايرسا نافع است از براى فساد معده و اجتماع ماى اصفر در بطن كه عبارت از استسقاى زقى باشد و نافع است تليين بطن را
صنعت آن‏
ايرسا بيست و چهار درم فلفل سياه بيست درم زنجبيل انجدان از هريك دوازده درم انيسون مصطكى رازيانه از هريك چهار درم نانخواه تخم كرفس از هريك هشت درم كوفته بيخته بعسل مصفى سه وزن ادويه بسرشند شربتى از آن مقدار يك ملعقه‏
دهن ايرسا
تدهين باين دهن نافع است از براى صداع و سهريكه بسبب رطوبت بورقى در دماغ باشد بعد از استفراغ بحب ايارج و تمريخ بان نافع است تشنج رطب امتلائى را و نيز تمريخ بقيروطى فراگرفته از دهن ايرسا با ميعه سائله زائل ميكند خدر را و نيز نافع است از براى اختلاج و خدر آشاميدن آن تمريخ به آن و استسقا خواب مى‏آورد خوابى نيكو و نيز سعوط بآن نافع است سهر عارض مر مشايخ را و ايضا شرب آن جهت كشودن افواه عروق و بواسير و رفع سميت فطروبنج و غيرها و يك اوقيه آن مسهل قوى و غرغره آن با ماء العسل جهت خشونت قصبه رئه مفيد
صنعت آن‏
مانند صنعت دهن انجدان است و ذكر يافت‏
[قرص ايرسا]
قرص ايرسا فالج و تشنج و عرق النساء را سود دارد و صلابت سپرز را بكدازد محمّد بن ذكريا كفته كه چون اين قرص را مطحول با سكنجبين بخورد سه روز متوالى صحت يابد
صنعت آن‏
ايرسا چهار درم فلفل سنبل الطيب اشق از هريك يك درم اشق را در سركه انكورى تند حل كنند و باقى ادويه كوفته بيخته بان سرشته اقراص سازند شربتى يك درم تا يك مثقال با آنچه مناسب باشد
قرص ايرسا به نسخه معتبر نافع از براى طحال و اورام كبد
صنعت آن‏
ايرسا چهار درم فلفل سفيد اشق عصاره زرشك ريوند چينى از هريك يك مثقال تخم كاسنى مقشر تخم خرفه مقشر مغز تخم كدو از هريك يك مثقال و نيم طباشير سفيد دو مثقال و نيم اجزا را كوفته بيخته بكلاب سرشته اقراص سازند و در سايه خشك نمايند شربتى يك مثقال‏
قرص ايرسا به نسخه شفائى سپرز را نرم سازد
صنعت آن‏
ايرسا چهار درم فلفل سفيد سنبل الطيب اشق از هريك دو درم اشق را در سركه انكورى تند حل كنند و باقى ادويه را كوفته بيخته بآن بسرشند و اقراص سازند شربتى دو درم با سكنجبين اهرن كويد طبيبى كه اين قرص را ساخت ميكويد كه من خوكى را سه روز اين قرص دادم پس او را بكشتم سپرز او را نيافتم و اين نسخه با نسخه محمد بن ذكريا برابر است الا آنكه آنچه آنجا يك درم است در اينجا دو درم است‏
[لعوق ايرسا]
لعوق ايرسا ربو و سعال مزمن را كه با رطوبت باشد نافع است‏
صنعت آن‏
ايرسا نيم كوفته زوفا خشك از هريك بيست درم در سه رطل آب بجوشانند تا چون يك رطل آب بماند صافى نموده با يك رطل قند سفيد بقوام اورند هر صبح ده درم و شام ده درم لعوق نمايند.کتاب قرابادین کبیر ص 782-783

[pejuhesh237]

.