انجدان

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

انجدان: به مازندراني انجدان طيب را كوله پر نامند و ساق آن را بتركي بالدرغان كويند

و چون انجدان مطلق مذكور شود مراد تخم آن است و عوام آن را انگشت گنده و بهند هينك بكاف عجمى نامند

فارسی: انگدان و صمغ او بدبو حلتيث منتن نامند و به فارسى انكزه و گياه آن را كماه نامند

عربی:و بيخش را به عربى محروث و صمغ او را حلتيث طيّب نامند

یونانی:

انگلیسی:

فرانسه:

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

تخم نباتيست ساقش مجوف و سطبر و بلندتر از قامتى نيز می شود

و برگش شبيه به برگ كلم و از آن بزرگتر و گلش چترى مثل شبت و سفيد

و ثمرش بعد از رسيدن سفيد و مدور و پهن شبيه به درهم

و بسيار خوشبو و ساق او را به تركى بالدرغان

و قسمى از آن را ثمرش سياه و بدبو

و برگش مثل صفحهء پر سوراخ و ساقش ضعيف‌تر از قسم سفيد

و سفيدش بهتر از سياه کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص35-36

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

در بلاد فارس كوسفند آن را بكياه آن مى‌چرانند بسيار فربه مى‌شوند

و ليكن كوشت آنها بدبو مى‌كردد کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 175

متن قرابادین كبير مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

اين گياه در اراضى بائر و خشك و آهكى مناطق گرم آسيا مى‌رويد.

بومى استپهاى ايران و افغانستان است.

در ايران در مناطق مختلف خراسان، بلوچستان و نواحى مختلف جنوب ايران، مانند كرمان، دشت مرغاب، آباده، نائين و آن نواحى مى‌رويد.

گونه‌هاى ديگرى از گياه Ferula نيز در ايران مى‌رويند كه از آنها نيز آنغوزه گرفته مى‌شود

و به صورت گونه‌هاى مستقل يا واريته‌هايى از يك گونه شناخته شده‌اند از جمله F. foetida Regel. ، F. alliacea Boiss. ، F. Kuma Boiss و F. Kurdica Pol. .

گونۀ F. foetida در بلوچستان، خراسان، شاهرود، بسطام، ميامى، دامغان و سبزوار شناسايى شده و جزء دسته‌اى است كه آنغوزۀ منتن معروف خراسان را مى‌دهد.

گونۀ F. alliacea كه در خراسان و كرمان شناسايى شده است.

گونۀ F. Kurdica در كوههاى ساوجبلاغ و همدان و در آذربايجان غربى زياد است.

صمغ آن به اندازۀ يك باقلاست و بوى Baume de peru مى‌دهد يعنى بوى تند ليمو دارد. اين گياه با نام محلى «بى‌وزا» ناميده مى‌شود.

گونۀ F. Kuma كه در مراتع سرشيو و سقز كردستان و در كوههاى بى‌برسن و پوكيده كردستان

و همچنين در كهكيلويه و لرستان فراوان است و علوفه پربهايى است و براى چاق كردن اسب و گاو علوفۀ خوبى است. نام محلى آن «كما» و «ويه» مى‌باشد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 359

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و در دويم گرم و خشك و سياه او در سيم کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص35-36

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و قومى مطلق انجدان را گرم و خشك در دوم گفته‌اندکتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 175

متن قرابادین كبير مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مدر بول و حيض و شير و مسخن گرده و روده و ملطف اغذيه و محرک باه

و مقوى معده و مقطع بلغم و محلل رياح و جهة عسر بول بلغمى

و بر انگيختن اشتها و تقوية هاضمه و رفع ضرر اغذيه غليظ و ادويه سميه

و اخلاط غليظه و سدّه سپرز و سكنجبين او با منفحتج جهة تب ربع مجرب

و به دستور جهة تب بلغمى و تبهاى مركبه به غايت مؤثر

و جهة درد سينه و سرفه و عرق النسأ و مفاصل و استسقأ و يرقان

و رفع فواق حتى بوئيدن او مجرب و با شراب در اخراج جنين قوى الاثر

و ضمادش با موم و روغن جهة خنازير و خراجات و عرق النسا و امثال آن

و با روغن زيتون جهة كمنهء تحت عين و طلاى مطبوخ او به سركه و پوست انار جهة بواسير

و ذرور او و برگ او جهة آكله نافع و مضر مثانه و مصلحش تخم خربزه

و مضر امعأ و مصلحش صمغ عربى و قدر شربتش تا دو مثقال

و بدلش محروث به وزن او و دو دانگ او حلتيث

و گويند به وزنش ذوفرا و اين انسبست

و مضر محرورين و مصلحش شربت انار و سكنجبين و ترشى او كه از ساق

و بيخ او با سركه ترتيب دهند بسيار گرم و خشك و جالى معده و قاطع اخلاط غليظ

و جهة برودت و رطوبت معده و تب ربع و سقوط اشتهاء و اختلاف هضم اغذيه نافع

و محرق اخلاط و مورث تشنگى و التهاب و مصلحش كاهو و سركه و بدلش ترشى اشترغاز

و بيخ او در افعال قویتر از ساير اجزاى او و طلاى او محلل اورام و مانع زياده شدن خنازير و ملحّم زخمها

و قدر شربتش نيم مثقال و گويند مضر شش است و مصلحش عسل

و صاحب جامع الانطاكى گويد كه چون زن بعد ازحيض بلافاصله

هر روز يك درهم از انجدان تا يك هفته بنوشد هرگز آبستن نشود

و تخصيص نداده كه از نوع سفيد يا سياه باشد.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص35-36

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

مفتح و جالي و محلل و ملطف و مقاوم سموم

ضماد انجدان اسود با خطمي و آرد كرسنه بر سر جهت سدر حادث از اخلاط باردۀ مجتمعه در دماغ

و آشاميدن آن ذهن را نيكو و حفظ را زياده و نسيان و بلادت و حمق را زائل مى‌كرداند و فالج و لقوه و استرخا را مفيد

و از توابل مستعمله در اغذيۀ صاحبان اين امراض است امراض الصدر و المعدة و غيرها چون غليظ الجرم و دير مى‌ماند

در معده مخشن معده و مجفف رطوبات و ملطف طعام و مغير رائحۀ دهان و مقوى معده و مقطع بلغم و محلل رياح

آشاميدن آن خصوصا محلل آنكه سركۀ آن را استعمال نمايند زيرا كه استعمال جرم آن جائز نيست

در جميع مواضع و سكنجبين آنكه با ميپختج پخته باشند جهت تپ ربع و تپهاى بلغمي و مركبه و درد سينه و استسقا

و يرقان و رفع قواق بلغمي و عرق النسا مجرب

و با شراب در اخراج جنين قوى الاثر

و ضماد آن جهت جذب مواد بظاهر جلد

جوارش انجدان و سكنجبين و مخلل ساق و معجون آن در قرابادين كبير ذكر يافت

و بيان صمغ آنكه حلتيت است در حرف الحا خواهد آمد ان شاء اللّه تعالى کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 175-176


متن قرابادین كبير مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

و مدر بول و حيض و شير و مسخن گرده و روده و ملطف اغذيه و محرک باه

و مقوى معده و مقطع بلغم و محلل رياح و جهة عسر بول بلغمى

و بر انگيختن اشتها و تقوية هاضمه و رفع ضرر اغذيه غليظ و ادويه سميه

و اخلاط غليظه و سدّه سپرز و سكنجبين او با منفحتج جهة تب ربع مجرب

و به دستور جهة تب بلغمى و تبهاى مركبه به غايت مؤثر

و جهة درد سينه و سرفه و عرق النسأ و مفاصل و استسقأ و يرقان

و رفع فواق حتى بوئيدن او مجرب و با شراب در اخراج جنين قوى الاثر

و ضمادش با موم و روغن جهة خنازير و خراجات و عرق النسا و امثال آن

و با روغن زيتون جهة كمنهء تحت عين و طلاى مطبوخ او به سركه و پوست انار جهة بواسير

و ذرور او و برگ او جهة آكله نافع و مضر مثانه و مصلحش تخم خربزه

و مضر امعأ و مصلحش صمغ عربى و قدر شربتش تا دو مثقال

و بدلش محروث به وزن او و دو دانگ او حلتيث

و گويند به وزنش ذوفرا و اين انسبست

و مضر محرورين و مصلحش شربت انار و سكنجبين و ترشى او كه از ساق

و بيخ او با سركه ترتيب دهند بسيار گرم و خشك و جالى معده و قاطع اخلاط غليظ

و جهة برودت و رطوبت معده و تب ربع و سقوط اشتهاء و اختلاف هضم اغذيه نافع

و محرق اخلاط و مورث تشنگى و التهاب و مصلحش كاهو و سركه و بدلش ترشى اشترغاز

و بيخ او در افعال قویتر از ساير اجزاى او و طلاى او محلل اورام و مانع زياده شدن خنازير و ملحّم زخمها

و قدر شربتش نيم مثقال و گويند مضر شش است و مصلحش عسل

و صاحب جامع الانطاكى گويد كه چون زن بعد ازحيض بلافاصله

هر روز يك درهم از انجدان تا يك هفته بنوشد هرگز آبستن نشود

و تخصيص نداده كه از نوع سفيد يا سياه باشد.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص35-36

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

مفتح و جالي و محلل و ملطف و مقاوم سموم

ضماد انجدان اسود با خطمي و آرد كرسنه بر سر جهت سدر حادث از اخلاط باردۀ مجتمعه در دماغ

و آشاميدن آن ذهن را نيكو و حفظ را زياده و نسيان و بلادت و حمق را زائل مى‌كرداند و فالج و لقوه و استرخا را مفيد

و از توابل مستعمله در اغذيۀ صاحبان اين امراض است امراض الصدر و المعدة و غيرها چون غليظ الجرم و دير مى‌ماند

در معده مخشن معده و مجفف رطوبات و ملطف طعام و مغير رائحۀ دهان و مقوى معده و مقطع بلغم و محلل رياح

آشاميدن آن خصوصا محلل آنكه سركۀ آن را استعمال نمايند زيرا كه استعمال جرم آن جائز نيست

در جميع مواضع و سكنجبين آنكه با ميپختج پخته باشند جهت تپ ربع و تپهاى بلغمي و مركبه و درد سينه و استسقا

و يرقان و رفع قواق بلغمي و عرق النسا مجرب

و با شراب در اخراج جنين قوى الاثر

و ضماد آن جهت جذب مواد بظاهر جلد

جوارش انجدان و سكنجبين و مخلل ساق و معجون آن در قرابادين كبير ذكر يافت

و بيان صمغ آنكه حلتيت است در حرف الحا خواهد آمد ان شاء اللّه تعالى کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 175-176




[امراضى كه انجدان در درمان آنها موثر است‏]
امراض الراس‏
دوار و سدر
طبرى كفته كه كاهى ضماد كرده ميشود انجدان اسود با خطمى كوفته وارد كرسنه بر سر در سدر حادث از اخلاط بارده مجتمعه در دماغ‏
رعونت و حمق و بلادت و نسيان‏
روفس كفته كه خوردن انجدان نيكو ميكرداند ذهن را و نسيان را زائل ميكرداند و حفظ را مى‏افزايد و بدانكه موجب تعجب نشود آنكه انجدان و امثال آن از دارچينى و زنجبيل و اشترغار و مانند اينها از ادويه باهيه با وجود آنكه محلل نفخ اغذيه نافخه‏اند متولد ميكردد از انها نفخى اندك و حجارى كه موجب انعاظ ميكردند و كرم ميكرداند كرده و نواحى آن را بجهت آنكه مى‏باشد در آنها رطوبت فضليه غريبه كه سبب توليد نفخ و بخار و ريح است و اين در زنجبيل و انجدان و اشترغار موجود است و اما دارچينى بسبب شدت لطافت خود غوص و نفوذ ميكند در اقاصى عروق و متبخر ميكرداند آنچه را در عروق است از رطوبات و موجب نفخ ميكردد
فصل در ذكر جوارشات انجدانى‏
[جوارش انجدان نافع از براى برودت معده و گرده‏]
جوارش انجدان نافع از براى برودت معده و كرده و بجهت جساوه كبد و برودت آن و بجهت استسقا
صنعت آن‏
انجدان سياه كه تخم حليّت منتن است ده درم تخم جرجير تخم كندنا از هريك هشت درم زنجبيل پوست امله منقى هليله سياه از هريك هفت درم نانخواه تخم كرفس انيسون خيربوا زيره كرمانى مدبر دارچينى از هريك پنج درم قرفة الطيب دو درم قرنفل يك درم فانيذ ابيض سنجرى بيست درم كوفته بعسل سفيد بسرشند و در ظرف چينى نكاه دارند شربتى دو درم باب مطبوخ انيسون و باديان و سنبل الطيب كه بعد طبخ صافى نموده مصطكى رومى سوده بر آن پاشيده باشند تناول نمايند و اين جوارش كرم است در اخر درجه دويم و خشك است در اول درجه سيوم‏
[جوارش انجدان منقول از كامل الصناعة نافع از براى نفخ بطن و معده‏]
جوارش انجدان منقول از كامل الصناعة نافع از براى نفخ بطن و معده و قراقر و برودت معده و كرده و هاضم طعام است‏
صنعت آن‏
كاشم كه انجدان رومى است سيزده درم فلفل تخم كرفس از هريك دوازده درم فطراساليون نعناع خشك بزر سيساليوس از هريك سه درم ادويه را كوفته بيخته بعسل سفيد مصفى بقدر حاجت جوارش سازند و در ظرف چينى نكاه دارند شربتى دو درم بوقت حاجت بكار برند
[جوارش انجدان به نسخه ابن جزله‏]
جوارش انجدان به نسخه ابن جزله مثل نسخه صاحب كامل الصناعة است الا آنكه تفسير كرده شده كاشم بانجدان طيب كه در مازندران معروف بكوله پر است و وزن از هريك از فطراساليون و نعناع خشك بزر سيساليوس بيست مثقال است‏
جوارش انجدان كه سيد اسمعيل در ذخيره در باب رياح معده ذكر كرده قولنج را بكشايد و بادها و جشاى حامض برطرف كند
صنعت آن‏
فلفل سياه قرنفل از هريك پنج درم ايرسا زنجبيل از هريك شش درم انيسون مصطكى رازيانه از هريك دو درم انكدان پانزده درم نانخواه تخم كرفس از هريك دو درم كوفته بيخته با عسل سفيد خوشبوى مصفى بسرشند شربتى دو درم تا سه درم‏
جوارش انجدان نافع از براى نفخ بطن و معده و قراقر و ريح غليظ
صنعت آن‏
فلفل تخم كرفس از هريك دوازده درم انجدان اسود چهارده درم فطراساليون هشت درم كاشم سيزده درم كوفته بيخته بعسل كف كرفته بسرشند و در ظرف چينى يا كاشى كرده در وقت حاجت استعمال نمايند مزاجش كرم و خشك است در اول درجه ثالث‏
جوارش انجدان نوع ديكر
صنعت آن‏
فلفل تخم كرفس از هريك دوازده درم انجدان سياه فطراساليون ماميران فودنج حاشا سيساليوس از هريك هشت درم انجدان سفيد سيزده درم بكوبند و با انكبين بسرشند
[فصل در بيان ساير تراكيب انجدانى‏]
[دهن انجدان جهت خنازير و خراجات و عرق النساء و نقرس‏]
دهن انجدان جهت خنازير و خراجات و عرق النساء و نقرس و اوجاع مفاصل و تحليل اورام و رياح و جهت عسر البول بلغمى و رياح كرده و مثانه و برانكيختن اشتها و تقويت هاضمه و دفع ضرر ادويه سمبه و اغذيه غليظه و اخلاط لزجه و سده سپرز نافع‏
صنعت آن‏
بكيرند انجدان هر قدر كه خواهند و جوكوب نموده با هشت وزن آن آب باران يك شبانروز بخيسانند پس بجوشانند تا بربع رسد ما ماليده صاف نموده با روغن كنجد يا زيت باتش ملايم بجوشانند تا آب رفته روغن بماند پس در ظرف چينى يا شيشه نكاه دارند و عند الحاجت بكار برند
سكنجبين انجدانى نافع از براى حمى ربع و امراض طحال و امراض بارده سوداويه‏
صنعت آن‏
بكيرند بيخ انجدان كه آن را محروث نامند و نيم كوفته يك شب در سركه انكورى و آب خالص از هريك نود مثقال بخيسانند و روز ديكر بجوشانند تا بنصف رسد پس صافى نموده با دوشاب انكورى يك‏صد و بيست مثقال بقوام آورند هر روز ده مثقال آن را با آب شاه‏تره تازه يا با شيره تخم كرفس بدهند و اكر حرارت غالب باشد با آب كاسنى تازه و امثال آن بدهند اين نسخه از حكيم مير محمد مؤمن است كه اكر بجاى مطبوخ محروث در سركه خل محروث مخلل در سركه انكورى نود مثقال و بجاى دوشاب انكورى عسل طرفا كه آن را كز انكبين نامند كنند بهتر است‏
[مخلل ساق انجدان‏]
مخلل ساق انجدان و اصل انجدان كه آن را محروث كويند بسيار كرم و خشك و جالى معده و مقطع اخلاط غليظه و نافع از براى برودت و رطوبت معده و تب ربع و سقوط اشتهاى و سوء هضم اغذيه و ليكن محرق اخلاط و مورث‏ تشنكى و التهاب است مصلحش كاهو و سركه و بدلش مخلل اشترغار است‏
صنعت آن‏
بكيرند ساق يا بيخ انجدان هركدام كه خواسته باشند و ساقش را از بيخ به‏برند بيخش را يك هفته در آب نمك بكذارند پس در آب خالص بجوشانند كه شورى نمك از آن دور شود پس آن را بيرون اورده در پارچه كرباسى اندازند تا آب آن برود پس آن را بر روى پارچه كرباسى پهن كنند كه هوا نشف رطوبت آن كنند پس سركه انكورى آن مقدار كه از روى آن بركردد بر روى آن كنند و اكر خواسته باشند چاشنى‏دار باشد قند يا نبات در آن داخل كنند و بكذارند كه سركه در جوهر آن جذب شود پس بكار برند و سركه ساق و اصل انجدان مخلل نافع است از براى صلابت طحال‏
معجون انجدان انواع كرمهاى شكم را بكشد
صنعت آن‏
انجدان بيخ انجدان از هريك شش درم شيح ارمنى دو درم كوفته بيخته با سه وزن ادويه عسل بسرشند
معجون انجدان ديكر اقوى از آن و استسقا و طحال را مفيد است‏
صنعت آن‏
نجدان و بيخ آن و پوست بيخ كبر لسان العصافير تلخ از هريك هفت درم شيح ارمنى ماهى زهرج قنبيل از هريك سه درم سليخه مصطكى زنجبيل از هريك يك درم برنك كابلى پلاس پاپره از هريك چهار درم على الرسم با سه وزن ادويه عسل مصفى بسرشند شربتى از يك درم تا سه درم‏
انجن‏
باصطلاح اهل هند دوائى را نامند كه در چشم كشند براى تقويت و روشنائى و دفع امراض ديكر مانند اكحال و شيافات و غيرها انجن كه چون در چشم صاحب حمى غشى كه بهندى سپنات نامند كشند با فاقت آيد و از تراكيب اطباى هند است‏
صنعت آن‏
تركتا يعنى هليله بليله آمله انغوزه يعنى حليت منتن وجّ تركى نمك سنك سرشف زردك را تخم سرس جمله را بسيار نرم مانند سرمه و غبار صلايه نموده با بول بز يا كاوميش سرشته حبوب يا شياف ساخته خشك نمايند و عند الحاجت با آب ساييده در چشم كشند .کتاب قرابادین کبیر ص 745-746

[pejuhesh237]

.