نانخواه

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

نانخواه‏: به فتح نون و الف و نون و فتح خاى معجمه و واو و الف و ها لغت فارسى است به معنى طالب نان

گياهى است از خانوادۀ Umbelliferae ، نام علمى آن Trachyspermum ammi) L. (Sprague و مترادفهاى آن

Carum copticum) L. (Benth. و در برخى مدارك Carum copticum Benth. & Hook. f. و Ptychotis ajowan DC.

و Bunium aromaticum L. از طرف گياه‌شناسان مختلف در زمانهاى متفاوت نامگذارى شده است.

اين گياه را در بلوچستان با نام هندى آن «اجوان» و همچنين «اسپركاى» مى‌شناسند.

فارسی:ميوۀ نوعى گياه است كه به فارسى «زنيان»

و گياه آن در كتب طب سنتى با نامهاى «انيسون برى» و «كمون حبشى» آورده شده نانخواه، زنیان

هندى :اجواين

عربی:كمون ملوكى

یونانی:

انگلیسی: Ammi و ميوۀ آن را Ajava seeds

فرانسه:Ammi و Sison و Ajowan

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

و نزد بعضى او تخم صغر جبلى است شبيه به انيسون و از آن كوچكتر

و اشقر مايل به زردى و تند بوى و با حرافه و تندى طعم

و قوتش تا چهار سال باقيست کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 252

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و مستعمل تخم آن و بعضى تخم صعتر جبلى دانسته ‏اند و نيست چنين

و بهترين آن زرد مايل به سرخى تازه تند طعم و بوى آن است.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 765

گياه اجوان يكساله است، بلندى آن كمى از زيرۀ سياه بيشتر و در حدود يك متر ولى از نظر شكل و برگ و رنگ گل شبيه زيرۀ سياه است. ساقۀ آن پرشاخه است.

برگهاى آن بريده‌بريده و نخى‌شكل مى‌باشد. گلهاى آن كوچك سفيد است.

ميوۀ گياه كه زنيان ناميده مى‌شود كوچك، تخم‌مرغى‌شكل به رنگ زرد تيره مى‌باشد و در سطح ميوه  ۵  خط طولى نازك به رنگ زرد روشن وجود دارد.

معطر و بوى عطر تيمول از آن استشمام مى‌شود. ميوه و ريشۀ آن در طب سنتى مورد توجه مى‌باشد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 354-355

[pejuhesh237]

.اين گياه بيشتر در مزارع غلات و در پرچينها در نواحى مختلف اروپاى مركزى، در آسيا در هندوستان، ايران و مصر مى‌رويد.

در ايران در مناطق شرقى بلوچستان در هوديان و چاه قنبر مى‌رويد و نام محلى آن «اجوان» و «اسپركاى» مى‌باشد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 355

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود،

هيج جزء آن سمي نيست


و از نظر خواص ضد اسپاسم، تونيك، محرك و بادشكن مى‌باشد و معمولا در تهيۀ مشمعهايى كه براى تسكين درد به كار مى‌رود داخل

مى‌شود له‌كرده و كوبيدۀ آن به عنوان داروى استعمال داخلى براى رفع بيمارى‌هاى معده و كبد

و ناراحتى گلو و سرفه و روماتيسم تجويز مى‌شود

زنيان منبع بسيار غنى از تيمول ضدعفونى‌كنندۀ معروف است.

در هندوستان از زنيان به عنوان ضدعفونى‌كننده و براى تقويت معده

و همچنين به عنوان بادشكن و تونيك و براى قطع اسهال و رفع سؤهاضمه و دردهاى حاد شكم يا قولنج

و معالجۀ سؤ هضمهايى كه ناشى از ضعف و كمى نيرو مى‌باشد و تحليل گاز و نفخ و در مورد وبا تجويز مى‌شود.

از ريشۀ گياه نيز به عنوان مدر و بادشكن به صورت دم‌كرده مصرف مى‌شود.

مقدار خوراك آن در مصرف داخلى مانند زيرۀ سياه و كمى كمتر از آن است.

بايد توجه شود كه اشخاص گرم‌مزاج يا از آن استفاده نكنند و يا در موارد لزوم به مقدار كم و توأم با گياهان دارويى سرد ميل كنند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 355

[pejuhesh237]

در اول سيم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 252

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و بعضى در آخر آن گفته ‏اند و عرق آن گرم و خشك..کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 765

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مجفف و مدر بول و حيض و عرق و ترياق سموم و محلل رياح

و رافع فواق و رطوباة لزجه و درد سينه و صلابت جگر

و سپرز و مغص ريحى و انچه دواى سمى و مسهل باشد

و منقى چرك و لزوجات سينه

و جهة دفع عادت افيون و مضرت آن و عسر بول و حصاة

و قى و غثيان و آروغ بدبوئى و تخمه و فساد اشتها

و تبهاى مزمنه خصوصاً ربع و سردى احشا و بهق و برص

و با عسل جهة احتباس بول مبرودين و کرم معده و حب القرع

و با سكنجبين جهة محرورين به جهة جميع امراض رحم

و كسى كه اطعمه به ذايقهء او لذيذ نياید نافع

و ضماد او با سفيدهء تخم مرغ جهة ناف برآمده مجرب

و با عسل جهة درد جميع اعضا و تحليل ورم آن و از مجربات خصوصاً با طين قيموليا

و به دستور در رفع خون منجمد تحت جلد بيعديل

و با ادويهء برص و آثار مقوى فعل آن

و با روغنها جهة بثور بنیه و با نمك و ترمس و زعفران جهة ورم انثيان

و نطول آب او جهة رفع درد گزيدن عقرب سريع الاثر

و قطور او جهة گرانى سامعه و بخور و فرزجه و حقنه او جهة تنقيه رحم از رطوبات بدبوئى نافع

و خوردن و طلا نمودن بر بدن بالخاصية مورث زردى جلد

و شرب سه مثقال او كه در يك رطل شير جوشانيده باشند

و به نصف رسيده باشد با يك وقيه شكر كه بر بالاى لحوم خورده شود باعث فربهی به افراط گردد

و ناشتا خوردن همين رافع سنگ گرده و مثانه از مجربات

و مصدع محرورين و مصلحش گشنيز

و مقلل شير مرضعه و مصلح او ترمس

و قدر شربتش تا سه درهم و بدلش در غير تسمين شونيز است

و عرق نانخواه جهة فالج و رعشه و امراض عصبانى مفيد

و عسر نفس را در حال رفع می كند

و چون با دارچينى و گاو زبان عرق كشيده در تفريح نايب مناب خمر است

و روغن او كه به قرع گرفته شود بهترين ادويه رياح و دردهاى مزمن و اورام بارده است

و چون در آب ليمو به قدري كه يك انگشت او را بپوشاند بخيسانند و خشك كنند

و هفت بار تكرار نمايند جهة اعادهء اشتهاى مايوسين مجرب است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 252

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

با قوّت مجففه و ترياقيه ملينه و محلل رياح.

آشاميدن آن جهت فالج و رعشه و استرخا

و قطور آب مطبوخ آن در چشم جهت جلاى كمنه و آنچه از چرك و غير آن انجماد يافته باشد

و در گوش جهت ثقل سامعه.

جهت درد سينه و دفع رطوبات و تنقيه چرك و لزوجات آن و تفتيح سدد و تقلب قلب و تليين بطن و تحليل رياح

و صلابت كبد و طحال و رفع مغص ريحى و آنچه به سبب دواى سمى شديد النكايت و مسهل قوى مانند ماهودانه

و امثال آن عارض شده باشد ناشتا خوردن آن و در نان نيز داخل كردن

و كوبيده آن‏ با مغز گردكان سوخته رافع تزحر و با عسل و ادويه برص و بهق و آثار جلد مقوى فعل آنها.

آشاميدن جهت حميات بارده مزمنه كهنه خصوص ربع و نطول آن دافع نافض.

آشاميدن آن ترياق سموم و نهش هوام و مضرت افيون و به جهت ترك عادت آن و نطول آب گرم آن جهت رفع اذيت عقرب گزيده سريع الاثر و تجفيف آن

و اكثار آن مورث ظلمت بصر و زردى بدن،

و دستور مدبر نمودن و دهن و سفوف و شراب و عرق و معجون آن در قرابادين ذكر يافت

و عرق آن كه به دستور متعارف عرق كشند.

و تحليل رياح و تقويت اشتها و رفع بلت معده و استسقا مفيد کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 765-766

[pejuhesh237]

و مجفف و مدر بول و حيض و عرق و ترياق سموم و محلل رياح

و رافع فواق و رطوباة لزجه و درد سينه و صلابت جگر

و سپرز و مغص ريحى و انچه دواى سمى و مسهل باشد

و منقى چرك و لزوجات سينه

و جهة دفع عادت افيون و مضرت آن و عسر بول و حصاة

و قى و غثيان و آروغ بدبوئى و تخمه و فساد اشتها

و تبهاى مزمنه خصوصاً ربع و سردى احشا و بهق و برص

و با عسل جهة احتباس بول مبرودين و کرم معده و حب القرع

و با سكنجبين جهة محرورين به جهة جميع امراض رحم

و كسى كه اطعمه به ذايقهء او لذيذ نياید نافع

و ضماد او با سفيدهء تخم مرغ جهة ناف برآمده مجرب

و با عسل جهة درد جميع اعضا و تحليل ورم آن و از مجربات خصوصاً با طين قيموليا

و به دستور در رفع خون منجمد تحت جلد بيعديل

و با ادويهء برص و آثار مقوى فعل آن

و با روغنها جهة بثور بنیه و با نمك و ترمس و زعفران جهة ورم انثيان

و نطول آب او جهة رفع درد گزيدن عقرب سريع الاثر

و قطور او جهة گرانى سامعه و بخور و فرزجه و حقنه او جهة تنقيه رحم از رطوبات بدبوئى نافع

و خوردن و طلا نمودن بر بدن بالخاصية مورث زردى جلد

و شرب سه مثقال او كه در يك رطل شير جوشانيده باشند

و به نصف رسيده باشد با يك وقيه شكر كه بر بالاى لحوم خورده شود باعث فربهی به افراط گردد

و ناشتا خوردن همين رافع سنگ گرده و مثانه از مجربات

و مصدع محرورين و مصلحش گشنيز

و مقلل شير مرضعه و مصلح او ترمس

و قدر شربتش تا سه درهم و بدلش در غير تسمين شونيز است

و عرق نانخواه جهة فالج و رعشه و امراض عصبانى مفيد

و عسر نفس را در حال رفع می كند

و چون با دارچينى و گاو زبان عرق كشيده در تفريح نايب مناب خمر است

و روغن او كه به قرع گرفته شود بهترين ادويه رياح و دردهاى مزمن و اورام بارده است

و چون در آب ليمو به قدري كه يك انگشت او را بپوشاند بخيسانند و خشك كنند

و هفت بار تكرار نمايند جهة اعادهء اشتهاى مايوسين مجرب است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 252

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

با قوّت مجففه و ترياقيه ملينه و محلل رياح.

آشاميدن آن جهت فالج و رعشه و استرخا

و قطور آب مطبوخ آن در چشم جهت جلاى كمنه و آنچه از چرك و غير آن انجماد يافته باشد

و در گوش جهت ثقل سامعه.

جهت درد سينه و دفع رطوبات و تنقيه چرك و لزوجات آن و تفتيح سدد و تقلب قلب و تليين بطن و تحليل رياح

و صلابت كبد و طحال و رفع مغص ريحى و آنچه به سبب دواى سمى شديد النكايت و مسهل قوى مانند ماهودانه

و امثال آن عارض شده باشد ناشتا خوردن آن و در نان نيز داخل كردن

و كوبيده آن‏ با مغز گردكان سوخته رافع تزحر و با عسل و ادويه برص و بهق و آثار جلد مقوى فعل آنها.

آشاميدن جهت حميات بارده مزمنه كهنه خصوص ربع و نطول آن دافع نافض.

آشاميدن آن ترياق سموم و نهش هوام و مضرت افيون و به جهت ترك عادت آن

و نطول آب گرم آن جهت رفع اذيت عقرب گزيده سريع الاثر و تجفيف آن

و اكثار آن مورث ظلمت بصر و زردى بدن،

و دستور مدبر نمودن و دهن و سفوف و شراب و عرق و معجون آن در قرابادين ذكر يافت

و عرق آن كه به دستور متعارف عرق كشند.

و تحليل رياح و تقويت اشتها و رفع بلت معده و استسقا مفيد کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 765-766





[جوارش نانخواه تاليف حكيم محمد امين الدين‏]
جوارش نانخواه تاليف حكيم محمد امين الدين جهة قوت هاضمه و اصلاح معده بارد و دفع بلغم و رطوبات معده و دفع تخمه و تلطيف اخلاط غليظه نافع‏
صنعت آن‏
نانخواه صعتر فارسى زوفاى خشك از هريك ده مثقال وج تركى بسباسه رازيانه زنجبيل جوزبوا تخم كرفس از هريك شش مثقال نعناع خشك شونيز زيره كرمانى مدبر از هريك ده مثقال حاشا چهار مثقال كوفته و بيخته بعسل مصفى سفيد بقوام اورده با سه وزن مجموع ادويه بدستور مقرر جوارش سازند
[جوارش نانخواه ديگر منقول از اصول التراكيب نجيب الدين سمرقندى‏]
جوارش نانخواه ديكر منقول از اصول التراكيب نجيب الدين سمرقندى مقوى هاضمه و مفتت حصاة كليه و مثانه و منقى آلات بولست‏
صنعت آن‏
نانخواه كوفته با سه مثل آن عسل مصفى با شكر بقوام اورده بسرشند و هر روز يك مثقال آن را تناول نمايند و كاه زياده كرده ميشود شونيز نيز براى زيادتى تقويت آن‏
[دستور مدبر نمودن نانخواه‏]
دستور مدبر نمودن نانخواه بدستور كمونست كه در سركه انكورى بخيسانند و در سايه خشك نموده اندك بريان كرده يا بدون بريان استعمال نمايند
[دهن نانخواه‏]
دهن نانخواه طريق استخراج آن مانند دهن انيسون است و در انيسون مذكور شد و در افعال قريب بدانست‏
[سفوف نانخواه تاليف حكيم مير محمّد مومن‏]
سفوف نانخواه تاليف حكيم مير محمّد مومن جهة تحليل رياح و درد معده و سپرز و تقويت هاضمه و رفع زحير و تجسّس بخارات بغايت نافعست‏
صنعت آن‏
نانخواه تخم كرفس بالسّويه كوفته و بيخته با مثل هر دو آن قند سفيد سفوف نمايند
[سفوف نانخواه ديگر تاليف مير محمّد زمان والد مير محمد مومن‏]
سفوف نانخواه ديكر تاليف مير محمّد زمان والد مير محمد مومن صاحب تحفه جهة اسهال بلغمى‏
صنعت آن‏
نانخواه كندر كلنار از هريك يك جزو دانه مويز دو جزو با ميبه ممسك استعمال نمايند
سفوف نانخواه اقوى از آن‏
صنعت آن‏
نانخواه انيسون تخم كرفس تخم رازيانه‏
كمون كرمانى دانه هيل قاقله از هريك يك درم قرنفل بسباسه از هريك نيم درم باهم چندان قند سفيد يا نبات سفيد سفوف سازند شربتى يك درم تا دو درم‏
[شراب نانخواه كه بطور اطباى هند است‏]
شراب نانخواه كه بطور اطباى هند است و معمول ايشان جهة غلبه برودت و نفخ شكم و قراقر و هضم طعام‏
صنعت آن‏
نانخواه پنجاه درم قند كهنه نيز بوزن آن آب صاف دو من در ظرفى كرده يك هفته در خانه كرم بكذارند و بعد از هفته جوش‏داده صاف كنند و بقوام اورند شربتى از سه درم تا ده درم بقدر كفاف بنوشند
[شراب نانخواه ديگر انفع از آن‏]
شراب نانخواه ديكر انفع از آن و سوء القنيه و استسقا و سپرز و اكثر امراض بارده بلغميه را نافعست‏
صنعت آن‏
نانخواه كرويا زيره كرمانى انيسون از هريك چهار درم تخم كرفس رازيانه تخم كاسنى بيخ كرفس كبر بيخ كاسنى از هريك سه درم فقاح اذخر باد اورد شكاعى اسطوخودوس سنبل الطيب از هريك دو درم آنچه كوبيدنى است جوكوب نموده و همه را دو شبانه‏روز در آب باران بخيسانند پس جوش‏داده صاف كرده با يكمن تبريزى عسل بقوام اورند و بعد تيارى عود هندى مصطكى رومى قرنفل دارچينى سليخه از هريك نيم درم ابريشم مقرض سه درم زعفران با كلاب سائيده يك درم اضافه نمايند شربتى از يك درم تا سه درم تنها بانچه مناسب دانند
[عرق نانخواه‏]
عرق نانخواه محلل رياح و مفتح و منقى سينه از رطوبات و جهة فواق ريحى و تقويت معده و كبد باردين و تقويت هضم و زيادتى اشتها نافع و كرم و خشك در دويم‏
صنعت آن‏
بكيرند نانخواه هر قدر كه خواهند با پنج وزن آن آب صافى شيرين بخيسانند يك شبانه‏روز پس بدستور متعارف عرق كشند و اكر سبك‏تر خواهند قدرى آب زياده نمايند تا شش روز مقدار شربت آن از دو توله تا چهار توله‏
[عرق نانخواه نوع ديگر]
عرق نانخواه نوع ديكر مركب از آن اقوى جهة امراض مذكوره و امراض بلغميّه و عصبانيّه مانند فالج و استرخا و اوجاع مفاصل و ظهر و عرق النسا و امثال اينها نافع‏
صنعت آن‏
نانخواه سر از پوست جدا كرده از هريك يك وزن اسكندناكورى كه دواى هندى است نيم وزن اسكندرا نيم كوفته با نانخواه يك شبانه‏روز با چهار وزن مجموع آب خالص شيرين بخيسانند پس سير را داخل كرده عرق كشند و جهة امراض صبح ناشتا مقدار دو توله و براى تقويت هاضمه بعد از غذا بياشامند
[معجون نانخواه‏]
معجون نانخواه معده را پاك كند و اشتهاى طعام اورد و باه را قوت دهد
صنعت آن‏
نانخواه صعتر زوفاى خشك شونيز زيره كرمانى از هريك پنج مثقال وج تركى بسباسه رازيانج زنجبيل جوزبوا تخم كرفس از هريك سه مثقال حاشا دو مثقال كوفته و بيخته با سه چندان عسل بسرشند
معجون نانخواه بهتر از نسخه قبل و اقوى از آنست‏
صنعت آن‏
نانخواه شونيز صعتر تخم كرفس تخم رازيانه زيره كرمانى از هريك سه درم نعناع خشك فلفل دارفلفل دارچينى سيلانى قاقله كبار از هريك يك درم نيم قرنفل جوزبوا بسباسه بهمن سفيد بهمن سرخ بوزيدان شقاقل مصرى خصية الثعلب مصرى زراوند مدحرج قاقله صغار مصطكى عود هندى عرق زعفران از هريك يك درم امله منقى پوست هليله كابلى پوست بليله از هريك دو درم ادويه كوفته و بيخته با سه وزن ادويه عسل سفيد مصفى مقوم بسرشند شربتى از يك درم تا دو درم‏.کتاب قرابادین کبیر ص 1263-1262

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى زنيان (ميوۀ گياه) داراى  ۶ - ۴  درصد برحسب مناطق رويش،

اسانس روغنى فرّار است كه در حدود  ۵۵ - ۴۵  درصد آن را تيمول تشكيل مى‌دهد

تيمول اسانس معطر آزربه و سى‌سنبر است كه در آن بخشها مشخصات و فرمول شيميايى آن به تفصيل آمده است.

ماده‌اى است ضدعفونى‌كننده قوى و معروف در طب سنتى،

به علاوه در اسانس زنيان  ٢٠ - ١۵  درصد سيمن و بقيۀ آن آلفا-پى‌نن، ديپانتن و. . . است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 2 ص 355