در مرهمها و دزورات و مايتعلق بها

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

در مرهمها و ذروراة جراحات و مايتعلق بها
مخترع مرهم گويند بقراط است
و تصريح نموده اند كه اكثر مراهم مدتها باقى ميماند و هر چه صمغ بسيار داشته باشد تا بيست سال قوت او باقيست
و بعضى را معتقد انست كه هر چه با روغن زيتون ساخته شود قوتش ساقط نمى گردد
و انچه با شحوم ترتيب یابد قوتش تا يك سال باقى ميماند
و شرط است كه موم زياده از نصف روغن و كمتر از ربع او نباشد
بلكه ادويه شش جزو روغن پنج جزو و موم ربع جزو باشد
و ضماد اعم از مرهم و مرهم مخصوص جراحاتست
و آنچه در قوهء جراحت باشد جهة مبرودين روغن زيتون رسيده كنند
و در غير آن روغن زيتون نارس كه زيت انفاق نامند
و در مواد يابسه روغن كنجد كنند
و موم را اولاً با روغن و شحوم بگذارند و از سر اتش به زير آورده ادويهء صمغيه را اول در آن حل كنند پس ادويهء مسحوقه را مخلوط سازند
و طريق حل عنبر و مصطكى و علك البطم و موميائى و سكبینج و امثال
او چنان است كه در قدر مضاعف باشد يعنى ظرف را آب در آن بر آتش گذارند تا آب بجوش آيد و ظرفى كوچك را روغن مخصوص كرده در ميان آب ظرف اول بگذارند تا روغن از حرارة آب گرم شود
پس عنبر و امثال او را در روغن ريزند تا حل شود و بعد از آن ساير ادويه را مخلوط نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351-350

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم النّخل
به نون و خاء معجمه و به حاء مهلمه نيز خوانده مى شود
و هر يك را وجه تسميهء گفته اند چه يكى به معنى تحريك مواد به جهة دفع از مسالك است چنانكه از پرويزن مشاهده مى گردد
و ثانى بمعنى اخذ عطاياى كثيره است به سبب استشفا به او از تاليف جالينوس عظيم النفع است
و به جهة جبر كسر و اصلاح عصب و كوفتگى(+عضل) و استخوان و الحام جراحات و تحليل اورام و رفع جرب متقرح و حكهء رطوبى و نمله و جمره و آكله مفيد است
يک وقيه مرداسنگ را با قدرى سركه آن مقدار كه سائيده شود بسايند و در آفتاب گذارند تا چهار وقيه را جذب كند
پس به دو وقيه روغن زيتون تسقيه كنند
و دو وقيه پيه گاو صاف و ربع وقيه قلقطار اضافه نموده
بر روى آتش نرم بر همزنند تا منعقد گردد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم النحل
كه مرهم اسود نامند
جهة شقاق و حكهء رطوبى و قرحهء رطبه و داء الثعلب و سعفه نافع است
سركهء كهنه روغن زيتون بالسويه
مرداسنگ مسحوق ربع روغن به اتش نرم بجوشانند و پيوسته بر همزنند كه مرداسنگ رسوب نكند تا منعقد گردد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم زنجار
جهة اسقاط بواسير و تجفيف قروح و رويانيدن گوشت جراحات و بردن گوشت زياد و رفع عفوتاة و مواد فاسده بالكليه مفيد است
موم زفت ١٠ اشق محلول به آب سداب و سركه و روغن زيتون ٤٨ به آتش نرم مجموع را حل كنند
و زنجار ٤ انزروت ٣ راتیانج ٢ و نيم اضافه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم داخليون
به لغة سريانى بعنى لعابى از تاليف بقراط است
جهة اورام حاره و اوجاع شديده و تعقد عصب و خراج و صلابات بغايت مفيد است
چهار وقيه مرداسنگ مسحوق را با يک رطل و نيم روغن زيتون به آتش نرم حل كنند
و تخم خطمى و بزرقطونا و تخم مرو و حلبه و تخم كتان هر يك ٣ ل جداگانه خيسانيده لعاب هريک را بگيرند
و از مجموع بقدر چهار وقيه بالسويه اندك اندك تسقيه كنند و بجوشانند تا منعقد گردد
و هر گاه زفت و خاكستر چوب رز و مرّصاف ٥ م صديد الحديد 1ل اضافه نمايند بغايت قوى الاثر مى شود

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم زنجفر
جهة تحليل اورام عسرة البرء و خنازير و سرطان و روم مزمن انثيین نافع است
كندر اشق ١٠ علك البطم مرداسنگ فته ٥ شنجرف سرخ ٤ موم 15 روغن(+زیتون) ٦٠ ل

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم حواريون
و مرهم رسل و مرهم وشليخا نامند
جهة اصلاح خراج و جراحات و تنقيه و تحليل و نضج و اندمال آن و شقاق و رفع آثار و حكه و جرب و بواسير و نواصير و سعفه و رفع كرم نافعست
موم علك البطم ٤ ،اشق ٧ ،مقل مردا سنگ ٤، زراوند طويل كندر ٣، جاو شير زنجار مرصاف فته 2 ،سكبینج 1
اشق و مقل را در سركه حل كرده با يک رطل روغن زيتون بجوشانند تا سركه بسوزد پس ساير صموغ و موم را بگدازند و ادويهء يابسه را مخلوط بسازند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مرهم ابيض
جهة سوختگى آتش و التهاب جراحات و ورم مقعد حارة و حمرة و شقاق قبل كه از حرارت باشد نافع است
موم ١٠ روغن كنجد يا روغن زيتون ٣٠
بعد از گداختن موم از سر آتش برداشته با سفيدهء تخم مرغ بر همزنند
و اگر تبريد زياد خواهند بجاى روغن زيتون روغن گلسرخ و حضض و سفيدهء تخم مرغ اضافه كنند
و جهة تسكين درد بجاى حضض افيون كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص351