علویان کومور

[najm134]

.

[najm134]

علویان کومور

كشور اسلامى كومور كه به صورت مجمع الجزائر است در اقيانوس هند و كنار تانزانيا واقع شده 500 هزار نفر جمعيت دارد 7/99 درصد آنان مسمان هستند كومور در سال 1975 از استعمار فرانسه به استقلال رسيده است.

دريا نوردان شيرازى از قرن دهم به اين سو پس از ايجاد پايگاههائى در حد فاصل تاسوفان به كومور بزرگ نيز وارد شده باشند. همگى اهالى داراى اصليت كومورى به اسلام گرديده اند.

مسلمانان كومورى با آنكه اطلاعات مذهبى چندانى ندارند اما در عمل به وظائف مذهبى خود بسيار جدى هستند نماز، روزه و حج در سرتاسر كومور و بيشتر در بين طبقات اشرافى و متوسط مورد توجه قرار دارد و اسلام به طور كلى در بين مردم مورد اقدام و تكريم زياد است.

كوموريها اهل تسنن و شافعى مذهب هستند.

طريقه ها

طريقه ها جايگاهى مهم در حياط مذهبى جزائر كومور دارند. مهمترين طريقه ها در كومور شاذليه است كه خود شاخه اى از مشروطيه است كه مقرّ آن پس از جنگ اسرائيل و عراق در سال 1948 از عكابه بيروت منتقل شد. مبلغ اين طريقه در كومور سعيد بن محمد المعروف بود كه در سال 1904 وفات يافت. آرامگاه وى در مورونى مورد اقدام زيادى است و نزديك به 50% مسلمانان كومور از اين طريقه پيروى مى كنند.

ديگر طريقه هاى موجود در كومور عبارتند از قادريه 40% رفاعيه با 10% و علويه كه فقط معدودى پيرو دارد.

امروز فرصتهاى ارزنده و جالبى براى پيشرفت اسلام در آفريقا وجود دارد. با وجود فعاليتهاى سياسى و تبشيرى مخالفان اسلام در سرزمين آفريقا، تعداد ويژه اى براى نشر و پذيرش اسلام دارند و اگر مبلغان اسلامى بخواهند افق وسيعى براى كوششهاى آنان وجود دارد و انسان هر روز بيشتر از پيش معنقد مى شود كه اگر دستگاه تبليغاتى اسلام به طور جدى و سريع بكار افتد توده هاى وسيع آفريقائى با كمال مسرت پيام حق را خواهند پذيرفت و سرمايه عظيم براى اسلام و ملل اسلامى خواهند بود.

کومور یا مجمع الجزایر قمر در جنوب شرقی آفریقا در اقیانوس هند در کنار جزیره ماداگاسکار و با فاصله به نسبت زیادی از کشور موزامبیک، تانزانیا و کنیا قرار دارد. این کشور جزو کشورهای اتحادیه عرب و کشورهای اسلامی است. در نامگذاری آن کشور دو نظریه مطرح است. نخست به معنای کشور ماه است که البته با توجه به تلفظ آن به شکل کومور یا قمر(به ضم قاف) می تواند نظریه نادرستی باشد.

نظر دوم این است که این کشور سرزمین قمری است؛ زیرا این پرنده که در ایران به همین نام و نیز یا کریم شناخته می شود، در آن جا به فراوانی یافت می شده است و نخستین کسانی که پا به این سرزمین نهادند آن را جزیره قمری نامیده اند.

کومور از چهار جزیره مورنی یا همان کومور بزرگ که اکنون پایتخت کشور است، جزیره هنژوان، جزیره موهیلی و جزیره مایوت تشکیل شده است. البته جزیره مایوت هم چنان در اشغال فرانسوی هاست. جزیره مورنی آتشفشانی و در دوره های اخیر شکل گرفته است و کهن ترین سرزمین در این اتحادیه، جزیره کوچک موهیلی است که از نظر زمین شناسی بیش از یک میلیون از عمر آن می گذرد و به نسبت از خاک خوب و معادن برخوردار می باشد و کشاورزی در آن رونق دارد.

جزیره هنژوان جزیره کوهستانی و از ساحل و جلگه کم تری برخوردار است. بیش ترین روسای کشور اتحادیه فدرالی کومور پس از استقلال از جزیره هنژوان هستند. عبدالله احمد سامبی رییس جمهور پیشین این کشور که تحصیل کرده لیبی، عربستان و ایران (حوزه علمیه حضرت قایم(عج) در تهران) است، از این جزیره بوده است. در حال حاضر رییس جمهور کشور از جزیره موهیلی است که در دولت پیشین، معاون عبدالله سامبی بود.


اقوام ایرانی و حکومت زنگباری ها:

اسلام به این جزیره با ورود ایرانیان و اعراب آمده است. در گذشته با حکومت شیرازی ها در زنگبار تمامی سواحل شرقی آفریقا در حاکمیت آنان بود. ادامه حضور اعراب یمنی و عمانی با ایرانی ها در حکومت زنگباری موجب شد تا زبان سواحیلی شکل گیرد که اکنون در کشورهای شرق و حتی مرکزی آفریقا رواج دارد و مهم ترین مرکز این زبان کشورهای تانزانیا، کنیا، موزامبیک و کومور و سواحل شمالی ماداگاسکار است. البته زبان سواحیلی که آمیخته ای از زبان های فارسی و عربی و آفریقایی بانتو و اکنون زبان انگلیسی است، همانند زبان اردو به عنوان یک زبان اسلامی مطرح است.

ایرانی ها به ویژه شیرازی ها با کشتی ها خودشان به مناطق شرق آفریقا در تردد بودند. در هفت صد قبل گروهی از ایشان با هفت کشتی در سواحل هنژوان لنگر انداختند و در آن جا سکنا گزیدند و سپس در آن منطقه و نیز مناطق شمالی ماداگاسگار از جمله نصیبه و حکومت اسلامی را تشکیل دادند.

شیرازی ها اکنون در هنژوان با شکل متمایز خود به آسانی قابل تشخیص هستند و کلمات فارسی زیادی را می توان در فرهنگ و ادبیات آنان دید. مردم کومور به زبان های عربی، فرانسوی و سواحیلی سخن می گویند.


تشیع در کومور:
تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، بیش از 99 درصد مردم این جزایر بر مذهب شافعی بودند. پس از انقلاب اسلامی گروهی از جوانان کوموری که در حال تحصیل در لیبی، عربستان، سودان و تانزانیا بودند، به تشیع علاقه مند شدند. علاقه جوانان هنژوانی به سبب سابقه ایرانی بودن، به ایران و مذهب تشیع بیش از جزایر دیگر بود.

در ده سال پیش در جزیره هنژوان جمعیتی کم تر از صد نفر مستبصر وجود داشت،‌ ولی اکنون این جمعیت به بیش از هزاران نفر رسیده است. جمیعت جزایر کومور بیش از هشتصد هزار نفر برآورده می شود و در جزیره هنژوان نیز بیش از دویست هزار نفر سکونت دارند. شیخ محمود و گروهی از دیگر از شیعیان در هنژوان به طور رسمی فعالیت می کنند.

نقش ایران در گرایش به تشیع این مردم را می بایست در همان نقش امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی دانست. در حقیقت کسی به این کشور نرفت تا این مردم را به تشیع دعوت کند، بلکه این انقلاب اسلامی و امام خمینی بود که تشیع را به این کشور برد. به سخن دیگر، تشیع با حضور ایرانی و تبلیغات شیعی در این کشور همراه نبوده است و حتی پس از حضور عبدالله سامبی هیچ گونه تبلیغات شیعی در این کشور صورت نگرفت و حتی مراکز ایرانی با حضور اهل سنت اداره می شود و اساتید شافعی مذهب دراین مراکز حضور دارند؛ اما علاقه مندی مردم این سرزمین به امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی موجب شد تا اکنون در این کشور ما با هزاران شیعه مواجه شویم.

تشیع در کومور یک تشیع خودجوش و بومی است و هیچ ارتباط مستقیمی با مرزهای خارج از کشور خود ندارد. اکنون شیعیانی که در روستاهای هنژوان زندگی می کنند بی کمک مالی و حتی معنوی و آموزشی ایران و یا شیعیان از مناطق دیگر، به ساخت مسجد برای شیعیان اقدام می کنند و مدارس و دبیرستان های آنان با مدیریت مالی و معنوی خود شیعیان بومی اداره می شود.

بنابراین، تشیع در کومور را می بایست دستاورد عظیم امام خمینی(ره) و نفوذ معنوی انقلاب اسلامی دانست. در بسیاری از کشورهای آفریقایی از جمله نیجر و نیجریه این بومیان بودند که به عظمت انقلاب اسلامی به تشیع گرایش یافته اند؛ چنان که اکنون موفقیت های حزب الله در لبنان و سید حسن نصرالله موجب گرایش زیاد جوانان حق طلب در کشورهای عربی و آفریقایی شده است؛ زیرا تشیع را مترادف با عدالت طلبی، استکبار ستیزی، آزادی خواهی و اسلام خواهی می دانند و از رژیم های مرتجع عربی خسته و سرخورده اند.


فعالیت های قرآنی:

در حال حاضر موسسات ایرانی در رشته های چندی به آموزش اسلام مشغول هستند. از جمله رشته هایی که در این موسسات تدریس می شود رشته های علوم قرآنی است. مردم کومور گرایش بسیاری به قرآن و حدیث دارند و هر چند که از نظر فقهی بر مذهب شافعی هستند ولی از نظر فرقه ای گرایش به فرقه های صوفی چون قادریه و شاذلیه و مانند آن دارند. حضور این فرقه های صوفی همان اندازه که مانع جدی بر سر راه وهابیت است، موجب رونق قرآن و فرهنگ اسلامی در این میان این مردم شده است.

در مدت حضور در این جزیره خود بارها شاهد مدارس کوچک قرآنی بودم که در اتاقک ها یا کپرها شکل گرفته است و کودکان نشسته بر خاک زیر و زیر درختان به آموزش قرآن و حفظ آن اشتغال داشتند. مردم کومور به زبان عربی و حفظ قرآن اهتمام دارند و بسیاری از ایشان در سخن گفتن از آیات قرآنی استشهاد می آورند.

در سال های اخیر با حضور حجت الاسلام والمسلمین مجتبی رحمتی نماینده سازمان سابق حوزه ها و مدارس علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی العالمیه فعالیت های قرآنی در این کشور به شکل مطلوبی افزایش یافت و از شیوه سنتی بیرون آمد و در قالب رشته های تخصصی به علاقه مندان ارایه می شود.

گفتنی است که از سال 1383 تا کنون هر سال با حلول ماه مبارک رمضان و بهار قرآن، طلاب و دانشجویان، تمام وقت در خدمت قرآن کریم بوده‌اند و برنامه‌های مختلفی از جمله قرائت، تجوید، حفظ، روخوانی و تفسیر قرآن کریم و همچنین قرائت دسته جمعی یک جزء در روز، در کشور کومور از سوی نمایندگی المصطفی برگزار شده است.

در سال 1389 از سوی نمایندگی المصطفی یک دوره مسابقات قرآنی به عنوان مقدمه المپیاد قرآنی در کومور برگزار و به نفرات اول جوایزی اعطا شد؛ همچنین یک نفر حافظ و قاری جهت شرکت در المپیاد قرآنی جامعةالمصطفی(ص) از این منطقه رهسپار ایران شد و در المپیاد قرآنی شرکت کرد.

حقوق در قرآن، اخلاق در قرآن و تفسیر قرآن از جمله موضوعات درسی در انستیتوی حقوق و مدیریت کومور(موسسه آموزش عالی تبیان) است که با نظارت جامعة‌المصطفی العالمیه اداره می‌شود.



مجمع الجزایر قمر یا کومور با نـام رسـمـی «اتحادیه اسلامی مجمع الجزایر قمر» واقع در جنوب شرقی آفریقا در آب های اقیانوس هند و در شریق سواحل موزامبیک و شمال غربی ماداگاسکار قرار دارد. مساحت آن 2236 کیلومتر مربع است. این کشور عضو اتحادیه عرب است. از هنگامی که یک روحانی شیعه بنام عبدالله محمد سامبی رئیس جمهور این کشور شده است، روابط دو کشور گسترش یافته و سفارت کومور نیز در ایران دایر شده است.





اخبار شیعیان برای ارائه تصویری از وضعیت شیعیان این کشور، گفت وگوی زیر با شیخ محمد ابراهیم از رهبران شیعی این کشور را تقدیم می دارد.
لطفاً در خصوص مذهب شیعه و شیعیان در شبه جزایر کومور توضیحاتی را بفرمایید.

در جزیره ای که زندگی می کنیم و نیز در جزیره آنژوا که در مجاورت ماست، در حدود سال 2004 میلادی، بنده اولین نـفری بودم که تشیع خویش را اعلام کردم. بحمدالله شیعیان اکنون در سراسر جزیره پراکنده هستند. شرایط فعلی بسیار امیدبخش و الهام بخش برای آینده ای روشن تر است. در مورد سایر جزایر کومور نمی توانم اظهارنظر دقیقی نمایم. در جزیره کومور بزرگ مبلغانی حضور دارند و به امر تـبلـیغ می پردازند و فعالیت های آنها مستقل است. ما فعالیت هایمان برای شیعیان را از جزیره کومور کوچک شروع کردیم و از سال 2004 میلادی تاکنون، بیش از 1000 نفر فقط در جزیره خودمان شیعه شدند. من در جزیره خودم متولی فعالیت برای شیعیان هستم و در سایر جزایر نیز افراد دیگری به این امور می پردازند که بین ما و آنها ارتباطاتی وجـود دارد. در مـنـطـقه ما حدود 9 روستا وجود دارد. اعتقادات آنها به اعتقادات اهل سنت نزدیک است لذا ما مشکلات زیادی در این زمینه نداشتیم؛ البته این موضوع در مـورد افرادی که خود را سلفی می دانند صدق نمی کند که بحمدالله در جزیره ما این افراد نیستند. من مدت سه سال در عربستان سعودی نزد وهابیون تحصیل می کردم و بدین وسیله مبلغ افکار و عقاید وهابیت در جزیره خویش شدم، ولی خداوند متعال مرا از این افکار نجات داد. در 10 سال گذشته بحث و پژوهش هایی را انجام دادم و حقیقت برایم نمایان شد و تشیع خود را اعلام نمودم.

پیشرفت تشیع در جزایر کومور بسیار امیدبخش است و اکثریت شیعیان جزیره، از قشر فرهنگی و سـطح بالای جامعه هستند. اکثریت آنها قادر به تکلم به زبان فرانسوی هستند. ما زمینه مناسبی برای آنها در جلسات خویش فراهم کرده ایم و کتاب در اختیار آنها قرار می دهیم. همچنین زمینه مناسبی برای طرح سؤالاتشان وجود دارد و مجموع این تمهیدات، این روند را شتاب بخشیده است.لطفاً اطلاعاتی را از وضعیت عمومی کشور کومور و در خـصوص آمار مسلمانان و شیعیان برای خوانندگان محترم نشریه بفرمایید.

جمعیت جزایر کومور هفتصد هزار نفر است و جمعیت شیعیان بالغ بر 1500 نفر می باشد که مشاهده می کنید که نسبت بسیار پایینی است، ولی همان طور که گفته شد، در آن منطقه روند بهبود اوضاع بسیار خوب است. ما با برادران اهل سنت در بسیاری از مسائل تفاهم داریم. اوضاع اقتصادی اهل سنت و شیعیان تفاوتی ندارد، زیرا اوضاع اقتصادی کشور بسیار نابسامان است. آقای احمد عـبـداللـه مـحـمـد، رئـیس جمهور کشور، پیوسته از کشورهای عربی و اسلامی خواسته است که به کومور بیایند و سرمایه گذاری کنند. در مجموع نمی توان گفت کـه وضـع بـد اقـتـصادی مختص شیعیان است، این اوضاعی است که برای تمامی مردم آن کشور صدق می نماید.

آیا از لحاظ اجتماعی اعم از فرهنگ، آموزش و خانواده، ارتباطاتی میان شیعیان و اهل سنت وجود دارد؟ آیا به واسطه اینکه کسی تشیع را به عنوان مذهب خود انتخاب نماید محدودیت هایی برای او مترتب می شود یا خیر؟

بعضاً ممکن است این اتفاق رخ دهد، ولی نسبتاً کم است. اکثر افرادی که تشیع را انتخاب می کنند در وهله» اول به مشی تصوف روی می آورند، ولی ما کم کم مشی و طریقت صحیح مذهب تشیع را به او تفهیم می نماییم و بحمدالله در کل در مسائل اجتماعی محدودیت های زیـادی به وجود نمی آید. از نظر مشکلات فرهنگی، فرقه ای و غیره نیز مشکل خاصی وجود ندارد، ولی اگر شبهه هایی بر علیه شیعیان در جامعه به وجود بیاید که میان مردم انتشار یابد، ما نیز تمام تلاش خویش را در جهت پاسخگویی و نیز رفع مشکلات و شبهات به وجود آمده، مبذول می داریم. ان شاءالله در آینده ای نزدیک و علی رغم جمعیت اندک فعلی، بر تمام این مشکلات فایق خواهیم آمد. مصیبت اینجاست که بعضاً برخی افراد تحصیلکرده، برخی حرف هایی را که در مورد شیعه می شنوند، بدون تحقیق و کنکاش می پذیرند و این در حالی است که قرآن کریم انسان را همواره به تحقیق و جست وجوی حقیقت دعوت می کند.
آیا شیعیان در ابراز عقاید و مراسم های خویش مانند محرم، عاشورا و عید غدیر و غیره آزاد هستند؟

در این خصوص مشکلاتی وجود دارد که انکارناپذیر اسـت، ولـی ایـن مشکلات بسیار جزیی و کم اهمیت هستند و همان طور که گفته شد ما زمینه ای را برای همه فراهم نموده ایم تا همگی اعم از شیعیان، اهل سنت و وهابیون در جلسات ما شرکت نمایند و نقطه نظرات و ابهامات خویش را مطرح کنند. به عنوان مثال، چندی قبل تماسی با کشور خود داشتم تا از اوضاع و احوال آنجا اطـلاعـی کـسـب کـنم. به من اطلاع دادند برخی از وهابیون به مسئولان منطقه مراجعه کردند و از شیعیان شکایت نمودند، ولی از خوش اقبالی، حاکم جزیره ابراز داشته است که شخصاً به منطقه خواهد آمد و از نزدیک رسیدگی خواهد کرد. اهالی منطقه در حدود 6 الی 7 ماه است که به مذهب تشیع روی آورده اند و جمعیتی در حدود دویست نفر دارد. زمانی که حاکم به آن جزیره آمد و از اهالی منطقه سؤال کرد آیا شما با شیعیان مشکلی دارید، اهالی در پاسخ اعلام کردند که هیچ مشکلی با شـیعیان ندارند و نیز گفتند: آنها همراه ما در مسجد (مسجد اهل سنت) جشن میلاد پیامبر اکرم(ص) را برگزار می کنند و ما نیز با آنها در بسیاری از امور مشارکت مـی کنیم. آنها از برنامه های ما جلوگیری نمی کنند و هـمانند ما شهادتین بر زبان جاری می نمایند. اهالی روستا با این سخنان اثبات کردند که با شیعیان هیچ مشکلی ندارند. حال با این خبر متوجه این موضوع شدم که اهل سنت به شایعه پراکنی و دروغ پردازی وهابیت اشراف پیدا کرده اند. این تنها یک نمونه بود و در این زمینه نمونه های بسیاری وجود دارد.

آیا شیعیان مکانی را به عنوان پایگاه در اختیار دارند که در دوره های زمانی مشخص در آن گرد هم آیند؟

در جزیره خود، هر هفته در مرکزی به نام »القائم (عـج)« کـه در بـالای مـنزل خویش ساخته ام، جمع می شویم، ولی در جزایر کومور بخصوص جزیره آنژوا، دو سال قبل یک قطعه زمین که حاصل تلاش های بسیار ما بود، خریداری شد که مکان آن در جایی دور از پایتخت، در منطقه ای مشهور به »لینگونی« قرار دارد. جمعیت شیعیان آن منطقه 200 نفر است. بحمدالله در روستاهایی که مذهب تشیع منتشر شده است، تک تک ما مجالس و جشن ها را در خانه های خویش علی رغم امکانات کم و با بضاعت موجود برگزار می کنیم. شیعیان منطقه مساجد، حسینیه ها و. .. مخصوص خودشان ندارد و این موضوع برای ما بسیار باعث تأسف است.آیـا بـرنـامه های فرهنگی تنها در مرکز شما انجام می شود؟

بله. البته مبلغان به جاهای مختلف گسیل می شوند و عقاید و علوم اهل بیت(ع) را برای اهالی آن منطقه تبیین و عرضه می کنند.
آیا در آنجا کتابخانه ای در اختیار دارید؟

بله. ولی مکان این کتابخانه در پایتخت کشور است.

آیا برنامه های تنظیم شده، به صورت عام است یا به صورت سنی، جنسیتی و غیره تفکیک شده است؟

مـسلـمـاً بـرای بـانـوان، کـودکـان، نـوجوانان و... برنامه هایی مستقل و با توجه به شرایط آنها برنامه ریزی می شود.

آیا در نظام آموزش و پرورش و کتب آموزشی آنجا اثری از تعلیمات و عقاید شیعی دیده می شود؟

نه، به هیچ وجه. این کار غیر قانونی است؛ چون این موضوع منافی و مخالف مذهب آنها تلقی می شود.
آیا فعالیت های شما نیز غیرقانونی محسوب می شود؟

خیر. ما در آنجا آزاد هستیم و همانند اهل تسنن و وهابیون می توانیم به انجام مناسک و فرایض خویش بپردازیم و سعی مان بر این است که میان ما و برادرانمان در سایر مذاهب مشکلاتی به وجود نیاید.
با فعالیت های موسسه شیعه شناسی تا چه حد آشنا شده اید؟

مـجموعه فعالیت های مؤسسه شیعه شناسی به ما الهام و دلگرمی می دهد و خوشحال هستیم از اینکه همفکران و برادرانی در ایران داریم و ان شاءالله در آینده مواردی پیش خواهد آمد که ما از شما استفاده کنیم و در مواردی نیز بتوانیم خدماتی را ارائه نماییم. در خصوص موضوع فعالیت هایی که شما با عنوان »نقد و ترجمه« با مـوضـوع تـشیع انجام می دهید، باید بگویم که این فـعـالـیـت هـا مهم و بزرگ است و کسی جز دوستدار اهـل بـیـت(ع) تـوفـیـق انجام این امور را نمی یابد. نویسندگان شیعه، کتاب های زیادی را نگارش نموده اند، در حالی که بسیاری از افرادی که بر ضد شیعیان کتاب مـی نـویـسند، از این کتاب ها آگاهی ندارند و مدعی هستند که افرادی با دانش و فرهنگ بالا هستند، ولی وقتی به دقت نگاه می کنیم خلاف این ثابت می شود. همچنین آنها ما را متهم به موضوعاتی چون تحریف قرآن، سبّ صحابه و مسائلی از این دست می کنند. این ما را به یاد آیه ای از قرآن می اندازد که می فرماید: »إ؛ِن جَـاءکم¹ فَـاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَینُوا أَن تُصِیبُوا قَو¹مًا بِجَهَالَه»ٍ فَتُص¹بِحُوا عَلَی مَا فَعَل¸تُم¹ نَادِمِینَ«. لازم است بگویم که برخی نه از میان مستشرقین، بلکه از برادران مسلمان، به شدت از ما متنفر هستند و ما را تکفیر می نمایید، ولی اگر اعتقادات شیعیان برای آنان به درستی عرضه شود و تاریخ شیعه را به خوبی مطالعه کنند، آنها نیز به ما خواهند پیوست و ما را ارج خواهند نهاد. کارهای زیادی در این راستا انجام شده است، ولی کاری که بسیار مورد پسند بنده قرار گرفت و حس می کنم کار بسیار خوبی است، نقد و ترجمه است. این کار زوایای مذهب اهل بیت(ع) را روشن می نماید و راه و روش و مسلک اهل بیت(ع) را به خوبی نشان می دهد. جا دارد در این زمینه سپاسگذار تلاش های شما باشم و از خداوند متعال مسئلت دارم که خداوند از شما قبول نماید.

منابع و مأخذ

اخبار شیعیان - دیماه سال 1389 شماره 62
پایگاه جامع اطلاع رسانی استبصار
1- گسترش اسلام در غرب آفريقا - مروين هيسكت - ترجمه احمد نمائى- محمد تقى اكبرى

2- مسلمانان آفريقا- ژوزف ام كوك- ترجمه دكتر اسد الله علوى

3- تاريخ آفريقا- بزيل ديو يدسن- ترجمه هرمز رياحى - فرشته مولوى

4- مسائل ژئو پلينگ اسلام، دريا، آفريقا- ايولاكست - ترجمه دكتر عباس آگاهى

5- نگاهى نو به كشورهاى جهان - سازمان گيتاشناسى

6- نشريه مطالعات آفريقا- دوره جديد- شماره اول - وزارت امور خارجه

7- نبرد اسلام در آفريقا - سيد هادى خسرو شاهى

منبع: کتابخانه دیجیتالی تبیان