روش خشك كردن صحيح گیاهان دارویی

[najm116]

بسم الله الرحمان الرحیم

[najm116]

خشک کردن گیاهان دارویی
خشک کردن گیاهان دارویی و یا اعضای مختلف آن ها باید در نهایت دقت و طبق اصول فنی و یا در دستگاه های مخصوص که شرح داده می شود انجام شود و اگر در این عمل کم ترین بی دقتی رخ دهد، اعضای گیاهان، رنگ و صفات ظاهری و طبیعی خود را از دست داده به صورت غیر قابل استفاده و یا کم ارزش در می آیند. در این مبحث ابتدا رعایت نکات فنی در عمل خشک کردن و سپس شرایط اماکن و لوازمی که برای این کار ضرورت دارد، شرح داده می شود.

رعایت نکات فنی در خشک کردن گیاهان دارویی و یا اعضا مختلف آن ها
کلیه اعضای گیاهان، به استثنای ریشه آن ها، باید در سایه خشک گردند.
گیاهان و اعضا هوایی آن ها مانند برگ، گل و غیره را می توان پس از جمع آوری، فقط به مدت چند ساعت در معرض گرمای مستقیم خورشید قرار داد تا تبخیر و پژمردگی اولیه انجام گیرد. انجام این عمل را گاهی ضروری ذکر نمی نمایند زیرا با این ترتیب، هیچ گونه فساد و تغيير شکلی در قسمت های مختلف گیاه ایجاد نمی شود.
از خشک کردن گیاهان و یا اعضای هوایی آن ها در گرمای مستقیم خورشید باید خودداری نمود زیرا رنگ و خواص ظاهری آن ها از بین رفته، به صورتی در می آیند که مورد توجه خریداران قرار نمی گیرند.
ریشه گیاهان را می توان در گرمای مستقیم خورشید خشک نمود و انجام این عمل نیز باید پس از شستن و قطع ریشه های قطور به قطعات کوچک تر، صورت گیرد.
گیاهان کامل و سرشاخه های گل دار یا شاخه های برگ دار آن ها را باید به وضع آویخته در انبارها خشک کرد زیرا با این ترتیب، هوا به سهولت از قسمت های مختلف آن ها عبور می کند و عمل خشک شدن، سریع تر و بهتر انجام می گیرد.
برخی از اعضای گیاهان مانند گل، گلبرگ، برگ و غیره را باید به صورت قشر نازکی در جای خشک گسترانید و خشک کرد.

برای آن که گیاهان دارویی و یا اعضای مختلف آن ها پس از خشک شدن به صورت مرغوب درآیند باید این عمل به سرعت و در سایه به نحوی انجام گیرد که رنگ طبیعی آن ها زايل نگردد. برای انجام این منظور، ضمن رعایت نکات فنی که شرح داده شد باید اعضای گیاهان را در اماكن اختصاصی و به نحوی که ذکر می گردد خشک نمود. معمولا اماکنی که برای خشک کردن گیاهان دارویی انتخاب می شود عبارت از انبارهای محدود و انبارهای فاقد دیوارهای جانبی است.

خشک کردن گیاهان دارویی در انبار های محدود
این گونه انبارها دارای وسعت زیاد و سقف بلند می باشند. طول دیوارهای این انبارها را به فواصل معین میخکوبی کرده، هر دو میخ واقع بر روی ۲ دیوار مقابل را به وسیله یک سیم فلزی بادوام به یک دیگر مربوط می سازند. بدیهی است که اگر فاصله دیوارهای مقابل انبار از یک دیگر زیاد باشد، باید پایه هایی در وسط انبار نصب کرد تا سیم فلزی در قسمت وسطای طول خود بدان ها تکیه نماید. به این ترتیب سیم های فلزی تحت اثر فشاری که به علت آویختن گیاه، بدان ها وارد می آید، از وضع افقی خود خارج نگردیده، گسیخته نمی شوند.

بر روی این سیم ها معمولا گیاهان کامل و یا شاخه های برگ دار و یا گل دار را قرار می دهند. برای این کار یا به طریقه ساده، شاخه ها را به سیم ها می آویزند و یا آن که هر دو بسته کوچک آن ها را به یک نخ محکم مربوط ساخته، بر روی سیم های فلزی به وضع آویخته قرار می دهند. با این ترتیب مقادیر زیادتری از گیاه بر روی سیم هایی که موازی یک دیگر و به فواصل معین در انبار نصب شده اند، به وضع آویخته خشک می شوند.



گرچه خشک کردن گیاهان دارویی آویخته معمولا به سهولت و بدون مواظبت زیاد انجام می گیرد. اما باید دقت نمود که نور قوی و رطوبت، از راه پنجره ها وارد انبار نگردد.

پنجره های متعدد انبارهای محدود را که به وضع متقابل قرار دارند باید در ایام غیر بارانی باز گذاشت تا جریان هوا برقرار گردیده، گیاهان سریع تر خشک شوند. البته برای جلوگیری از نفوذ نور قوی بهتر است جلوی هر پنجره، پنجره چوبی دیگری که از دخول نور ممانعت می نماید ولی مانع جریان هوا نمی گردد نصب شود و یا به جای آن ها از پرده های مشبک سوراخ دار که تقریبا همین منظور را عملی می سازند، استفاده گردد.

پنجره و کلیه منافذ بدنه یا سقف انبار را باید در ایام بارانی و یا در مواقعی که مه ظاهر می شود به خوبی بست تا بخار آب محیط خارج وارد انبار نگردیده، گیاهان را نمناک نسازد.

خشک کردن گیاهان دارویی در انبارهای فاقد دیوار
خشک کردن گیاهان دارویی در انبار های بدون دیوار
این نوع انبارها که با صرف مخارج کم آماده استفاده می گردند، فاقد دیوار ولی محدود به پرده های با مقاومت و متعدد هستند. با تغییر این پرده ها می توان از ورود نور قوی و با پیوستن کامل آن ها به یک دیگر، از نفوذ رطوبت هوا در مواقع بارانی)، به درون انبار جلوگیری به عمل آورد. این گونه انبارها را معمولا طوری بنا می کنند که وسعت داخلی و گنجایش آن ها زیاد باشد به طوری که مقادیر زیادی از گیاهان جمع آوری شده، جهت خشک شدن، در آن جای داده شوند.

در داخل این انبارها مطابق آن چه که قبلا ذکر شد، سیم های فلزی محکم نصب می نمایند با این تفاوت که به علت نبودن دیوار، سیم ها را به پایه های چوبی حدود انبار مربوط می سازند و گیاهان جمع آوری شده را به وضع آویخته بر روی آن ها قرار می دهند و یا اعضای گیاهان را بر روی طبقه های پارچه ای که از گستردن پارچه ها بر روی طبقه های سیمی موازی به دست می آیند، به صورت قشر نازکی جای می دهند.

به طور کلی در انبارهای مذکوربرای خشک کردن گیاهان دارویی ، باید آن ها را به نحوی جای دارد که حداکثر استفاده از حجم انبار به عمل آید ولی همواره از تراکم و فشردگی گیاهان جمع آوری شده خودداری گردد زیرا در حالت اخیر، از جریان هوا و عبور آن از بین گیاهان جلوگیری به عمل آمده موجبات فساد آن ها فراهم می شود.

به علاوه باید همیشه ضمن جای دادن گیاهان بر روی طبقات مذکور به این نکته توجه گردد که محل خالی جهت جابه جا کردن آن ها موجود باشد، یعنی در واقع ضمن استفاده حداکثر از فضای داخل انبار، رعایت نکاتی فنی فوق به عمل آید تا از زحمات فراوانی که جهت این کار کشیده می شود، نتیجه مطلوب به دست می آید.

جای دادن گیاهان بر روی طبقات و یا آویختن آن ها بر روی سیم های فلزی باید همیشه طوری باشد که در آغاز از ردیف های بالا شروع شود و سپس ردیف های پایین آن، به ترتیب مورد استفاده قرار گیرند. با این روش می توان از کلیه سیم های موجود در انبار که متصل به پایه ها می باشند، استفاده به عمل آورد.

گیاهان کوچک مانند بنفشه معطر و یا سرشاخه گل دار گیاهان علفی که به علت کوچک بودن نمی توانند بر روی سیم های فلزی قرار گیرند باید به وضع گسترده و به نحوی که شرح داده می شود در انبارها خشک گردند. برای این کار از دستگاه های ساده که به دو صورت قابل انتقال و ثابت تهیه می شود، استفاده می کنند.

خشک کردن گیاهان ‌دارویی با دستگاه های قابل انتقال
خشک کردن گیاهان دارویی با دستگاه های قابل انتقال
از دو قطعه چوب به طول ۱.۵ متر و دو قطعه دیگر به طول ۰.۷۵ تا ۰.۸۰ متر که هر یک معادل ۱۰ سانتی متر عرض و حداقل ۵ سانتی متر قطر دارند، چهارچوبی می سازند و پارچه ضخیمی را که دارای سوراخ های درشت است بدان میخکوب می کنند و چون بر روی این پارچه، گیاهانی با حجم مختلف و یا اعضای آن ها جهت خشک شدن گسترده می شوند از این جهت پارچه های مختلف به کار می برند تا با نوع گیاهی که بر روی آن جهت خشک شدن، گسترده می شود تناسب داشته باشد.

مانند آن که گیاهان علفی نسبتا بزرگ مانند Tanacetum vulgare و Spirata ulmaria را بر روی چهار چوبی که پارچه آن دارای تار و پود فاصله دار است جای می دهند و برعکس گیاهان کوچک مانند انواع بنفشه و یا Ajuga reptans و نظایر آن ها را بر روی پارچه هایی با منافذ تنگ می گسترانند.

بر روی چهارچوب های مذکور می توان طبقه دیگری ایجاد نمود بدین نحو که پایه هایی به طول معادل ۰.۴۰ متر در زوایای چهارچوب اولیه مفصل نموده بر روی آن ها، چهارچوب دیگر مشابه آن چه که شرح داده شد، نصب می کنند به طوری که فاصله هر دو چهارچوب که بر روی هم قرار دارند، برابر ۰.۴۰ متر باشد. با این ترتیب طبقات مختلفی فراهم می شود که به علت سبک وزن بودن به هر نقطه انبار می توانند انتقال یابند.


معمولا این گونه دستگاه های ساده و ۵ تا ۶ طبقه را به طور ردیف مجاور یک دیگر در انبارها قرار می دهند و بر روی قسمت پارچه ای آن ها، گیاهان کوچک علفی و یا اعضای مختلف آن ها را به صورت قشری نازک می گسترانند تا عبور جریان هوا از بین آن ها مقدور گردیده، موجبات خشک شدن سریع گیاهان فراهم شود.

خشک کردن گیاهان دارویی‌ با دستگاه های ثابت
خشک کردن گیاهان با دستگاه های ثابت
ساختمان این گونه دستگاه ها، مشابه دستگاه های قابل انتقال است با این تفاوت که به خلاف آن ها، وضع ثابت در انبارها دارند به علاوه وضع استقرار آن ها طوری است که ناحیه مرکزی و حاشیه انبارها توسط آن ها اشغال می گردد.

دستگاه های ثابت کنار انبار، به عرض ۰.۶۰ متر و فاصله هر طبقه آن ها از دیگری نیز معادل ۰.۳۵ متر می باشد ولی دستگاه های ناحیه وسطای انبار به عرض ۱.۵ متر ساخته می شوند زیرا در موارد لزوم که از دو سمت دستگاه های اخیر به علت فاصله ای که از همه جهت دارند، می توان به سهولت عبور کرده گیاهان خشک شدنی را در هر سمت، زیر و رو و مرتب نمود در حالی که در دستگاه های ثابت جانبی که از یک طرف با فاصله کمی به دیوار انبار محدود می گردند، انجام این عمل از سمت مجاور دیوار غير مقدور می باشد.

این گونه وسایل ساده معمولا اختصاص به موسساتی دارد که محصول سالانه قابل ملاحظه ندارند ولی در موسسات بزرگ که همواره مقادیری زیادی گیاه وارد انبار می شود باید روش دیگری به کار رود و از انبارهای مخصوص و مجهز به دستگاه های خشک کننده کامل استفاده گردد. در موسسات بزرگ معمولا انبارهای وسیع و چند اشکوبه برپا می کنند به طوری که هر اشکوب به وسیله چند پله به دیگری مربوط گردد.

دیوارهای این گونه انبارها نیز از قطعات چوب مفصل شده تشکیل یافته است تا با تغییر آن ها در مواقع بارانی، از ورود بخار آب یا ترشحات باران و در ساعات مختلف روز از نفوذ نور شدید به درون انبار، جلوگیری به عمل آید.

درون این انبارها نیز به طریقی که شرح داده شد، دستگاه های ثابت جهت خشک کردن گیاهان دارویی را در ناحيه وسط و کنار آن مستقر می سازند. با این تفاوت که دستگاه های ثابت کناری باید دارای فاصله نسبتا کافی از دیوار چوبی و متحرک انبار باشد تا هنگام تغییر دادن قطعات چوب مفصل شده دیوار، صدمه و آسیبی به گیاهان وارد نیاید و آن ها را پراکنده نکند. قسمتی از هر طبقه انبار را نیز آزاد می گذارند تا لوازم مورد نیاز و ضروری جهت توزین، حمل و بسته بندی گیاهان خشک شده در آن جا قرار گیرد. مهم ترین این لوازم عبارتند از:

لوازم مورد نیاز برای خشک کردن گیاهان در انبار ها
قپان جهت توزین گیاهان خشک شده.
کیسه، برای بسته بندی گیاهان.
چرخ های دستی کوچک جهت حمل گیاهان خشک شده به خارج از انبار.
سیم فلزی جهت ترمیم محل گسیختگی سیم هایی که گیاهان در هنگام خشک شدن بدان آویخته می شوند.
اتیکت.
سوزن های درشت و نخ جهت دوختن کیسه ها.
دفاتر یادداشت و غیره.
به علاوه در هر قسمت انبار باید دفتری موجود باشد که وزن کلی هر گیاه قبل و بعد از خشک شدن در آن وارد شود تا بدین وسیله مشخص گردد که یک گیاه دارویی معین، پس از خشک شدن، چه مقدار از وزن خود را از دست می دهد. ضمنا مشخصات دیگر گیاه و زمانی که برای خشک شدن آن ها لازم است و غیره به طور دقیق و کامل در دفاتر مخصوص ثبت گردد.

در هر طبقه باید یک گرما سنج و یک رطوبت سنج موجود باشد تا مشخصات هوای انبار پیوسته تحت کنترل قرار گیرد.
جعبه های مقوایی یا فلزی جهت قرار دادن گل، گلبرگ و یا اعضای ظریف گیاهان دارویی، چون اگر گل یا گلبرگ و به طور کلی این گونه اعضای ظریف، درون کیسه قرار گیرند، به سهولت خرد و فاسد می شوند. جعبه های مذکور معمولا به طول ۰.۶۰ تا ۰.۷۰ و به عرض و ارتفاع ۰.۴۰ تا ۰.۵۰ متر ساخته می شوند.
روش ها و اصول مختلف خشک کردن گیاهان دارویی
طريقه خشک کردن گیاهان دارویی ، عبارت است از استفاده از بخاری هایی که لوله آن ها به وضع خمیده، به لوله یک بخاری دیواری منتهی می گردد. اتاقی که برای این کار انتخاب می شود معمولا به طول ۴ تا ۸، به عرض ۳ تا ۴.۵ و به ارتفاع ۳ تا ۴ متر می باشد.

در سمت راست و داخل اتاق و در کلیه قسمت های مناسب آن، دستگاه های مخصوص جهت خشک کردن گیاهان دارویی که بدان ها اشاره شد و در یکی از زوایای اطاق نیز بخاری را قرار می دهند. بدنه بخاری باید در یک شبکه فلزی جای گیرد تا بر اثر باز و بسته شدن در و یا دریچه های بدنه اطاق، اعضای خشک شده و سبک وزن گیاهان نظیر برگ، گلبرگ و غیره بر روی بدنه گرم بخاری قرار نگیرند و خطر ایجاد حریق را فراهم نیاورند.

دریچه های اتاق، معمولا به وضع مخصوص و مورب، به نحوی ساخته می شوند که جریان هوا از راه آن ها به طور دلخواه برقرار گردد. تحت اثر گرمای بخاری و تنظیم شدت حرارت آن، به کمک دریچه های مورب مذکور، اعضای گیاهان به سهولت خشک می گردند و به سرعت آمادگی بسته بندی و عرضه شدن به بازارهای دارویی را پیدا می نمایند.

گاهی بخاری را، خارج از اتاق قرار داده و گرمای آن را به درون اطاق هدایت می کنند. امروزه با وسایل الکتریکی و اجاق های مخصوص برقی، گرمای لازم برای خشک شدن را ایجاد می کنند و یا از حرارت مرکزی استفاده می نمایند.

خشک کردن گیاهان دارویی و اعضای آن ها باید در نهایت دقت انجام گیرد زیرا در غیر این صورت، اعم از آن که کلیه اعمال از قبیل جمع آوری، حمل و حتی قرار دادن آن ها بر روی دستگاه های خشک کننده طبق اصول فنی انجام پذیرد، اما نتیجه ای حاصل نخواهد شد زیرا کالای نامرغوب و غیر قابل استفاده به دست می آید و موجبات خسارت زیاد و دلسردی را فراهم می سازد.

خشک کردن گیاهان دارویی و اعضای آن ها در نهایت دقت
در مراقبت های دقیق انبارهای مذکور برای خشک کردن گیاهان دارویی باید نکات فنی زیر رعایت شود:

هرگز نباید به علت فقدان دستگاه های خشک کننده کافی، مقادیر زیادی از اعضای گیاهان، به صورت قشر ضخیمی بر روی هم انباشته گردند و مخصوصا نباید این عمل در انبارهای فاقد دیوار که با تغییر درهای مفصل شده، پیوسته جریان هوا در آن ها برقرار می گردد، انجام گیرد زیرا جریان هوا نمی تواند از کلیه قسمت های قشر ضخیم مذکور عبور نماید در نتیجه اعضای گیاهان به سهولت کفک زده و فاسد می گردند و یا لااقل رنگ طبیعی خود را از دست می دهند.
برگ گی اگر به مقادیر زیاد بر روی هم انباشته شود، قسمتی از آن به رنگ سفید و قسمتی دیگر به صورت کفک زده و غیر قابل استفاده در می آید، به علاوه گیاهانی نظیر Symphytum officinale و Tussilago Farfara و مخصوصا انواع آبزی گیاهانی که به سختی خشک می گردند باید تحت مراقبت دقیق تر قرار گیرند یعنی علاوه بر گستردن آن ها به صورت قشر نازک، باید پیوسته از آن ها مواظبت به عمل آید و مرتبا نمونه های غیر سالم و آفت زده جدا شوند تا انواع سالم، فاسد و غیر قابل استفاده نگردند.
چنان که می دانیم، برگ درخت شاه بلوط که ارزش درمانی قابل ملاحظه ندارد به سهولت خشک می شود و به علاوه، مراقبت دقیق هم لازم ندارد، در نتیجه اگر برگ دو گیاه اخیر که در اماکن مرطوب می رویند و به طور کلی اعضای کلیه گیاهان آبزی، با همان مراقبت برگ درخت شاه بلوط خشک گردند، به سرعت فاسد و غیر قابل استفاده خواهند شد. پس در واقع اعضای گیاهان دارویی به تناسب اشکال عمل خشک شدن، باید در نقاط عليحده و مشخص خشک شوند تا هر یک بر حسب مراقبتی که لازم دارند، تحت بررسی و کنترل قرار گیرند.

خشک کردن گیاهان دارویی و کاهش وزن اعضای آن ها
خشک کردن گیاهان دارویی و کاهش وزن آن ها
وزن گیاهان کامل و اعضای مختلف آن ها پس از خشک شدن، کاهش کلی پیدا می کند و این امر تا حدی به زمان برداشت محصول و مرحله ای از رویش که اقدام به جمع آوری گیاه می شود، بستگی دارد. معمولا وزن اعضای سخت و چوبی گیاه پس از خشک شدن، کم تر از اعضا غیر چوبی، وزن گلبرگ ها بیشتر از برگ، وزن برگ بیشتر از گیاه کامل و بالاخره وزن گیاه کامل بیشتر از دانه و پوست و ریشه، کاهش حاصل می کند.

کاهش وزن انواع آبزی و اعضای گوشت دار گیاهان که مقادیر زیادی آب در آن ها ذخیره شده است، نسبتا زیاد است. برگ .Glechoma hederacea) Nepeta Glechoma Benth) اگر در آغاز گل دادن چیده شود، مقدار زیادی از وزن آن پس از خشک شدن، کاهش حاصل می کند در حالی که کاهش وزن برگ همین گیاه اگر در تابستان جمع آوری و خشک گردد نسبتا کم است.

به طور کلی کاهش وزن گیاهان مختلف و یا اعضای آن ها بر اثر خشک شدن، تفاوت زیاد با یک دیگر دارد. در این جا برای روشن شدن امری، آماری را که توسط یکی از موسسات در مورد اعضای گیاهان تهیه شده، به شرح زیر در معرض سنجش قرار می دهیم از هر ۷ کیلو گرم ریشه تازه گیاهان مختلف به طور متوسط، مقدار ۲ کیلو ریشه خشک و از هر ۷ کیلوگرم غده گیاهان، کمی بیشتر از ۲ کیلوگرم، پس از خشک شدن به دست می آید. از هر ۱۰ کیلوگرم اعضای گیاهان، مقادیر زیر پس از خشک شدن، به دست می آید:

هر ۱۰ کیلوگرم جوانه تازه معادل ۳.۵ کیلو گرم پس از خشک شدن
هر ۱۰ کیلوگرم ریشه تازه معادل ۳ کیلو گرم پس از خشک شدن
هر ۱۰ کیلوگرم برگ تازه معادل ۲.۲ کیلو گرم پس از خشک شدن
هر ۱۰ کیلوگرم گل تازه معادل ۲ کیلو گرم پس از خشک شدن
هر ۱۰ کیلوگرم گلبرگ تازه معادل ۰.۸ کیلو گرم پس از خشک شدن
گل های تازه گیاهان بر حسب این که گل متعلق به گیاه آبزی یا غیر آن باشد و یا آن که عضو گیاه به علت ذخیره آب، حالت گوشت دار داشته باشد، وزن خود را به مقادیر متفاوت پس از خشک شدن از دست می دهند مانند آن که از هر ۱۰ کیلوگرم گل های تازه گیاهانی که شرح داده می شود، مقادیر زیر به طور متوسط پس از خشک شدن به دست می آید:

از هر ۱۰ کیلو گل نیلوفر آبی معادل ۰.۹۴۰ کیلو نمونه خشک به دست می آید
از هر ۱۰ کیلو گل سرخ معادل ۳.۳۰۰ کیلو نمونه خشک به دست می آید
از هر ۱۰ کیلو تیول (زیرفون) معادل ۳.۳۰۰ کیلو نمونه خشک به دست می آید
از هر ۱۰ کیلو آقطی سیاه معادل ۳.۳۰۰ کیلو نمونه خشک به دست می آید
زمان برداشت محصول را نیز باید در کاهش نسبی وزن اعضای گیاهان در نظر گرفت زیرا تاثیر کلی در این عمل دارد. برای روشن شدن این امر به ذکر چند مثال زیر مبادرت می نماییم:

از هر ۱۰ کیلوگرم سرشاخه گل دار Lythrum Salicaria یا Agrimonia Eupatoria و یا سرشاخه گل دار Tanacetum vulgare، به مقدار ۴ تا ۵ کیلوگرم و از هر ۱۰ کیلوگرم Hypericum perforatum در صورتی که سرشاخه گل دار آن پس از ظاهر شدن کامل گل ها چیده شود، معادل ۵ کیلوگرم گیاه خشک شده به دست می آید.

خشک کردن گیاهان دارویی مانند Hypericum perforatum و کاهش وزن آن ها
از هر کیلوگرم Verbena officinalis، اگر گیاه در هنگام شکفتن گل چیده شود، معادل ۰.۴ کیلوگرم و از هر ۱۰ کیلوگرم برگ درخت گردو اگر در شهریور ماه جمع آوری گردد، به مقدار ۵ کیلوگرم و از هر ۱۰ کیلوگرم برگ درخت زبان گنجشک اگر در همان زمان چیده شود، به مقدار ۴.۵ کیلوگرم پس از خشک شدن، به دست می آید

از هر ۱۰ کیلوگرم ریشه Symphytuna officinale اگر در ماه خرداد جمع آوری شود، معادل ۲.۳۵۵ کیلو و اگر در آبان ماه اقدام به این کار گردد، به مقدار ۳.۲۰۰ کیلوگرم و گاهی بیشتر، ریشه خشک شده به دست می آید. پس چون زمان جمع آوری اعضای گیاهان تاثیر کلی در وزن محصول خشک شده دارد باید دقت کافی در این کار به عمل آورد تا گیاهان و یا اعضای مختلف آن ها، در مواقع مناسب و مقتضی جمع آوری گردند.

ولی همواره باید به این نکته توجه شود که اگر در زمان معینی از سال، عضو گیاه دارای حداکثر ماده موثر می گردد و با این ماده در آن زمان، دارای حالت پایدار در گیاه در می آید، در آن هنگام و همان طور که در کتب علمی بدان اشاره می گردد، اقدام به جمع آوری گیاه یا عضو مفید آن شود. باید در نظر داشت که همیشه پرونده ای برای گیاهان دارویی ترتیب داد و کلیه مشخصات هر گیاه و تجربیات مختلف را در آن وارد نمود تا بتوان حداکثر استفاده را از عمل بهره برداری، به دست آورد.

[najm116]

نکات مهم در مورد خشک کردن صحیح گیاهان داروئی

1.خشک کردن گیاهان دارویی مانند دیگر گیاهان مفید (از قبیل ادویه جات و گیاهانی که مصارف صنعتی دارند) باید بوسیله ی خود تولید کننده یا جمع کننده آنها انجام شود. زمان جمع آوری گیاه در طبیعت یا در مزرعه در ارتباط با وجود حداکثر ماده ی موثره ی موجود در گیاه در طول رشد آن انتخاب می شود.

2.معمولا گیاه جمع آوری شده باید هر چه سریعتر در معرض خشک شدن قرار گیرد تا از آسیب دیدگی در هنگام پژمردگی جلوگیری شود. در اکثر موارد، از روش خشک کردن گیاه زیر نور مستقیم خورشید استفاده نمی شود. چراکه نور خورشید باعث از بین رفتن مواد اولیه گردیده و گیاه به سرعت زرد و قهوه ای می شود. گیاهانی که برای اسانس گیری جمع آوری می شوند، با عمل خشک کردن در نور خورشید، یک سوم و گل گندم و نعناع یک پنجم مواد اولیه ی خود را از دست می دهند.

3.در برخی از موارد استثنائا قرار دادن گیاه برای مدت کوتاهی در نور آفتاب قبل از اینکه گیاه در یک محل سرپوشیده ه دارای جریان هوا بوده و یک هواکش نیز داشته باشد، توصیه می گردد.

4.خشک کردن یک گیاه به معنای گرفتن تدریجی رطوبت گیاه است. اغلب قبل از خشک کردن برای از بین بردن گردوخاک و آشغالها و خاک چسبیده یه آن لازم است برای مدت کوتاهی در جریان آب شستشو شود. اگر خشک کردن برگها کار نسبتا آسانی است، در مورد ساقه ها و سر شاخه ها وضع بصورت دیگری است. عمل خشک کردن باید آنقدر ادامه یابد تا بتوان گیاه را کوبیده و پوذر نمود و قسمتهای سخت نیز بایستی در صورت خم شدن به آسانی بشکنند.

5.اگر گیاه بیش از حد خشک شود ضمن جذب گرد و غبار مقداری از مواد فعاله موجود در آن نیز از بین می رود و بر عکس اگر به مقدار کافی خشک نشود و کمی مرطوب باقی بماند، در مدت نگهداری گندیده و خراب می شود. در تابستان در یک محل سرپوشیده معمولا گلها در مدت ۳ تا ۸ روز و برگها در مدت ۴ تا ۶ روز خشک می شوند، اما در پاییز و بهار باید وقت بیشتری برای آن صرف شود.

6.برخی از گیاهان دارویی که به خاطر استفاده از میوه شان کشت می شوند، (نظیر:انیشون، زیره، رازیانه) یا برای سرشاخه هایشان (مانند:مرزنگوش و آویشن) را می توان ابتدا برای مدتی به حال خود رها نمود. به شرطی که زیر باران یا نور آفتاب قرار نداشته باشند.

7.در کاخانه های صنعتی از خشک کنهایی استفاده می شود که دارای حرارت سنج و رطوبت سنج قابل تنظیم بوده و سیستم جریان هوا داشته باشد. برای خشکانیدن گیاه، قرار دادن آن روی منبع حرارت مناسب نیست و بهتر است از یک خشک کن برقی با قطع و وصل خودکار استفاده شود. با این وجود بهترین نتیجه را گرمای طبیعی بدست می دهد.

8.در زمستان باید گیاهان را در اتاقی گرم و در تابستان در یک انباری در سایه و در محلی که هوا جریان داشته باشد بگذارید. قسمتهای گیاه را بصورت قشری نازک روی یک سبد چوبی که قبلا میوه و یا سبزیجات در آن بوده بگسترانید. چون ته این سبدها مشبک است امکان جریان هوا دز آن است، که این خود یک امتیاز بشمار می رود. این سبدها را ضمنا می توان روی هم نیز قرار داد. اگر می خواهید بیش از این مقدار مصرف حانواده گیاه خشک نمایید، می توانید از روش قفسه بندی استفاده کنید، به شکلی که بتوان بر حسب نیاز در مدت خشک کردن این مواذ را برگردانده و به قسمتهای مختلف آن هوا رساند.

9.خشک کردن گیاهان روی زمین به هیچ وجه روش مناسبی نیست و زیر آنها نبایستی روزنامه پهن نمود، بلکه باید با استغاده از کاغذ سفید کاملا تمیز استفاده کرد.

10.گیاهان کامل را می توان بصورت بسته یا آویزان نمود به شکلی که گل بصورت پایین و در هوای آزاد مثلا در کنار یک پنجره قرار بگیرد.

11.از این روش برای خشک کردن گلهای تزئینی برای درست نمودن دسته های خشک (گیاهن، خارها، گیاهانی با گلهای بادوام و گیاهانی با گلهای غشائی) نیز استفاده می گردد.

12.از گلهایی که بایستی رنگ اولیه ی خود را حفظ نمایند، مراقبتهای خاصی بعمل می آید. (نظیر بنگ سفید).دانه ها و میوه هایی که خشک بوده و آب کمی داشته باشند برای خشک کردنشان اشکال چندانی بوجود نمی آید. هر نوع از گیاهان بایستی جداگانه خشک شوند. تا در شناسایی آنها اشکالی ایجاد نشود. پس از خشک کردن نیز باید توجه زیادی در رابطه با انبار کردن آنها نمود.

13.اینکار بستگی به نوع مواد موثره ی موجود در گیاه دارد. همه ی داروها بایستی بصورت خشک و در تاریکی ودرظروف بسته و یا در جعبه های مقوایی یا بسته های کاغذی بصورت موقت نگه داری شوند و در صورتیکه مقدار آنها زیاد باشد از کیسه های کتانی که دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده می گردد.

14.به هیچ وجه نبایستی از مواد پلاستیکی در بسته بندی استفاده کرد. در انبارهای بزرگ معمولا گیاهان در کیسه های کاغذی یا کنفی، در صندوقچه های چوبی که با ورقه های کاغذ سولفوریزه پوشانده شده اند یا در جعبه های فلزی بر حسب نوع دارو نگاه داری می شوند.

15.برخی از این داروها در برابر رطوبت هوا بسیار حساس هستند و به همین دلیل هم باید منحصرا در ظروف شیشه ای قهوه ای و درپوشهای محتوی سنگ سمبادهنگه داری شوند. (هر سال باید این داروها را عوض کرد حتی اگر آنها تماما مورد استفاده قرار نگرفته باشند).همین روشها برای نگه داری ادویه جات نیز بکار می روند. در میان گیاهان ظریف می توان مثلا از گل بنگ سفید که به سرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوه ای درمی اید یا از ریشه ی جعفری، سنبل خطایی، ختمی، سرخس و غیره نام برد.

قسمتهای دیگری از گیاهان نیز وجود دارند که به نور بسیار حساسند (ریشه ی ریوند، دانه های گل حضرتی، غده های رازک).

16.گیاهانی را که دارای اسانس های روغنی هستند باید به طرز خاصی عمل آورد. قسمتهای بیرون از خاک این گیاهان را نه در زمان خشک کردن و نه پس از آن برای اینکه اسانس آن از بین برود قطع نمی کنند.

17.این نوع گیاهان را نیز بیش از یک نمی توان نگاه داشت. در رابطه با ذخیره آن دسته از گیاهان دارویی که مواد اولیه داروها از آنها تهیه می شود باید توجه خاصی به آنها مبذول داشت (نظیر زنگ گندم، دیجیتال، شاه بلوط).

18.با توجه به ظرافت زیاد آنها اغلب بایستی وضعیت این گیاهان نگه داری شده به دقت مورد بررسی قرار گرفته تا رطوبت، کپک و حشرات که باعث از بین رفتن ارزش دارویی آنها می شوند، گیاه را از بین نبرند. درباره ی هر گیها ما توضیحات و توصیه های تکنولوژیکی برای حفظ آنها داده ایم.

قسمت های گیاهان
ریشه و ریزوم: ریشه قسمت زیرزمینی گیاه را تشکیل می دهد. ریشه ها در اشکال مختلف از قبیل:ریشه ی ساده یا منشعب، مخروطی، استوانه ای، کلافی و فیره دیده می شوند. ریزوم نوعی ساقه ی خزنده زیرزمینی است که تولید ریشه های نابجا می کند مانند زنبق. ریشه و ریزوم را در دوره ی خواب گیاه یعنی در هنگامی که بیشترین مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع آوری می کنند.

گاهی این کار در بهار نیز انجام میگیرد. بهترین هنگام برای جمع آوری ریشه و ریزوم گیاهان دائمی حدود سالهای دوم و سوم و برای گیاهان دو ساله پائیز اولین سال است. هنگام جمع آوری گیاهان کمیاب همیشه یک قسمت از ریشه را در خاک رها می کنیم تا شایددوباره سبز شود. ریشه و ریزوم را قبل از خشکاندن بایستی سریعا و به مدت کوتاهی با آب جاری شست تا گردوخاک، قسمتهای آسیب دیده و دیگر مواد زائد آن پاک شود.

پاک کردن با برس یا وسایل دیگر توصیه نمی شود. بعنوان مثال در مورد سنبل الطیب سلول های سطحی آن سرشار از اسانس روغنی است.

ریشه های نازک با حرارت طبیعی خشک می شوند، اما ریشه های کلفت را بصورت طولی بریده و بعنوان مکمل از خشک کن برای جذب رطوبت و خشکاندن استفاده می شودتا سخت شده و با خم کردن به راحتی شکسته شود. در هنگام انبار نمودن آنها باید دقت کرد تا حشرات در میان آنها نباشند.
پوشت بعضی از ریشه و ریزوم ها را باید کنده و نوعی حالت تخمیری به آنها داد مانند:زنبق ریوند، ژنتیان و ختمی.

سرشاخه: منظور قسمت انتهایی ساقه است که برگ یا برگ و گل دارد و با چاقو یا قیچی باغبانی چیده شود. به هیچ وجه نباید اندام های گیاه را با دست چید، زیرا این نوع شکستگی، همان طور که قبلا نیز گفته شد، سبب آسیب دیدگی می شود.

برای این که گیاه بتواند در سال بعد دوباره رشد کند، ریشه یا قسمتی از آن را باید در خاک باقی گذاشت. به طور کلی قسمت های قابل برداشت اندام های جوان و تازه ی آنهاست. در گیاهان بزرگ فقط قسمت بالایی شاخه به طول بیست تا سی (۲۰ تا ۳۰) سانتی متر مورد استفاده قرار می گیرد، زیرا قسمت های پایین تر غالبا چوبی شده و دارای برگ های زردتری هستند. گیاهانی که روی زمین خوابیده یا خزنده باشند، باید به مدت بسیار کوتاهی با آب شسته شوند تا مواد رائد روی آن ها زدوده شود.

برگ: برگ ها اندام تنفسی گیاه هستند که روی شاخه به صورت یک شکل می رویند. برگ ها از یک پهنک، یک دم (دمبرگ) و احتمالا یک غلاف تشکیل می شوند.
پهنک اشکال مختلفی از قبیل خطی، بیضی، سرنیزه ای، قلبی، پیکانی، و فیره دارد و ممکن است ساده یا مرکب باشد. برگ ها باید در زمان آغاز گل دادن گیاه جمع آوری شوند. در این هنگام آن ها سرشار از مواد موثره هستند.

برای این که گیاه یکباره عاری از برگ نشود و صدمه نبیند، نباید همه ی برگ های آن را چید. برگ های جمع آوری شده باید جوان، شاداب، سالم و عاری از علایم بیماری یا آفت باشند و باید از تلمبار کردن و مچاله کردن آن ها در سبد یا ساک خودداری کرد.

برگ گیاهانی از قبیل بارهنگ، پنیرک، انگور فرنگی سیاه، خطمی و توت فرنگی درصورت تلمبار شدن روی هم به آسانی شروع به گرم شدن می کنند و برگ های گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوکوزید خود را از دست می دهند. برای این که از این پیش آمدها جلوگیری شود، لازم است که گیاهان را به صورت لایه های نازک پهن و خشک کنند. در مورد گیاهان اسانس دار باید از قرا ر دادن آن ها در برابر نور مستقیم خورشید یا حرارت های مصنوعی بالاتر از ۳۵ درجه سانتیگراد اجتناب کرد.

گل:گل ها برگ های شکل یافته ای هستند که روی یک شاخه ی کوتاه جای گرفته اند، گل ها ممکن است به صورت ساده یا گا آذینی به شکل خوشه ای، چتری، محوری، سنبله ای، انتهایی و غیره باشند. بهترین زمان جمع آوری گل ها هوای خشک و هنگام ظهر است که گل ها کاملا باز شده باشند. صبح ها و هوای مرطوب برای این کار مناسب نیست.

گاهی جمع آوری محدود به قسمت هایی از گل می شود (گلبرگ پنیرک، خشخاش). گل ها با دست یا با کمک یک شانه (مانند بابونه) چیده می شوند، آن ها بسیار آسیب پذیرند. برای حمل و ذخیره کردن هرگز نباید از وسایل پلاستیکی غیرقابل نفوذ نسبت به هوا استفاده کرد. از نقطه نظر بیوشیمی گل ها نسبت به اثرات محیط اطراف خود حساس و آسیب پذیرند و ضمنا در مرحله ی خشک کردن باید رنگ اولیه ی خود را حفظ کنند. هنگامی که به مدت طولانی انبار شوند، قهوه ای می شوند و عطر آن ها تغییر می کند. که در آن صورت باید آن ها را فورا با مواد تازه تعویض کرد.

کاهش رطوبت اندام­های جمع­ آوری یا برداشت شده گیاهان، تا حد مشخص را خشک­ کردن می­گویند (۸۰-6۰ درصد رطوبت موجود در اندام­های گیاهی باید به ۱4-۱۰٪ کاهش داده شود). رطوبت موجود در اندام­های گیاهی شامل رطوبت آزاد، سطحی و ترکیبی (آب تبلور) است، که در فرآیند خشک­ کردن، هدف اصلی کاهش مقدار رطوبت نوع اول و دوم است، در حالی که جداسازی آب تبلور اندام گیاهی بدون تغییر در وضع فرآورده، مشکل است. اهداف عمده خشک­ کردن گیاهان دارویی و معطر عبارتند از:

ممانعت از فعالیت میکروب­ها، آنزیم­ها و واکنش­های شیمیایی و در نتیجه حفظ ترکیبات مؤثر دارویی مورد نظر در گیاه.
سهولت حمل و نقل و نگهداری اندام­های گیاهی جمع ­آوری یا برداشت شده.
سهولت آسیاب­ کردن و افزایش سطح تماس در مواردی که برای استخراج مواد مؤثر آن­ها از حلال­ها استفاده می­شود.
همواره، طی عمل خشک­ کردن افزون بر کاهش وزن، ممکن است تغییراتی در رنگ، بو، مزه و مواد مؤثر گیاهان دارویی و معطر رخ دهد. برای مثال، در گل محمدی طی خشک ­کردن گل­ها، رنگ آن­ها از صورتی به ارغوانی تیره تبدیل می­شود، ولی بو و اسانس آن حفظ می­شود.

خشک کردن انواع گیاهان دارویی:
در گل گاو زبان رنگ ارغوانی گل پس از خشک ­شدن به رنگ بنفش تغییر می­کند، اما خواص دارویی گل تغییری نمی­کند. در گل زرد معطر سمیرم پس از خشک شدن رنگ زرد گل باقی می­ماند، اما رایحه آن از دست می­رود. ماده مؤثر ریزوم سرخس نر و بسفایج و اندام­های مختلف گیاه سرخدار با خشک­ کردن، تغییر نمی­کنند.

در گیاه زنبق، خشک­ کردن ریشه پیش از اسانس ­گیری کیفیت بوی آن را بهبود می­دهد. گاهی با از دست رفتن آب اندام­های گیاهی، ترکیبات فرّار هم بخار می­شوند. در آلاله و شوکران خشک­ کردن موجب از دست رفتن مواد مؤثر می­شود، این تغییرات به علت فرّار بودن یا ناپایدار بودن این گونه مواد مؤثر است. خشک­ کردن برگ­های تنباکو مسمویت­ زایی آن­ها را برای دام­ها افزایش می­دهد.

در شابیزک آلکالوئید هیوسیامین در گاه تازه به الکالوئید آتروپین در گیاه خشک تبدیل می­شود. در گل انگشتانه مقدار گلیکوزیدهای محرک قلب با خشک کردن افزایش می­یابد.

گیاه داروئی خشک شده

دو عامل درجه حرارت و زمان لازم برای خشک­ کردن از مهم­ترین عوامل تأثیرگذار بر حفظ مواد مؤثر هستند. به طور کلی با افزایش درجه حرارت، زمان لازم برای خشک­ کردن کاهش می­یابد. ارائه بهترین تلفیق از درجه حرارت مناسب و زمان لازم برای محصولات مختلف و اندام­های گوناگون، احتیاج به بررسی­های دقیق علمی دارد.

توصیه کلی برای خشک کردن گل­ها، دمای ۳۰ تا 4۰ درجه سانتی­گراد، برای ریشه ­ها، 50 تا 6۰ درجه سانتی­گراد و برای برگ­های میوه ­ها و بذرها، 45 تا ۵۰ درجه سانتی­گراد است، در این حالت زمان لازم برای کاهش رطوبت تا حد 14-۱۰ درصد، بسته به شرایط آب و هوایی و اندام گیاه، متفاوت است.

از هر ۸-۵ کیلوگرم گل تازه، 6-5 کیلوگرم برگ تازه، ۵-4 کیلوگرم سرشاخه تر، 4-3 کیلوگرم ریشه و 1.5-1.3 کیلوگرم میو­ه ­های خشک رسیده، حدود ۱ کیلوگرم ماده خشک به دست می ­آید. در مناطق مرطوب (شمال کشور)، زمان لازم نسبت به مساحت لازم برای خشک ­کردن گیاهان مختلف و برحسب اندام گیاهی متفاوت است.

برای مثال، به منظور خشکاندن یک کیلوگرم گل تازه بابونه 0.75-0.50 مترمربع، گل بومادران ۱ مترمربع، و برگ پاخری و تمشک 5.3-3 مترمربع فضا لازم است. در مناطق مرطوب (شمال کشور) زمان لازم برای خشک ­کردن نسبت به مناطق خشک و نیمه­ خشک (بیش­تر نقاط کشور) طولانیتر است. ریشه ­ها، ریزوم­ها و میوه­ های دارای حجم، دیرتر از گل­ها و برگ­ها خشک می­شوند.

زمان برداشت و روش فرآوری، فاكتورهای مهم در استفاده از گیاهان دارویی هستند، و باید در شرایط خشك كردن گیاهان دارویی دقت زیادی شود، زیرا علاوه بر زمان برداشت كه یك فاكتور مهم در زمینه حفظ خواص گیاهان دارویی است، روش فرآوری نیز در این زمینه بسیار اهمیت دارد.
در فرآوری گیاهان دارویی پروسه خشك كردن باید بسیار مورد توجه قرار گیرد، پروسه خشك كردن باید تحت شرایط سایه با جریان هوا یا تحت شرایط آون كه دما تحت كنترل است، انجام شود تا بتواند میزان ماده موثره را در اندازه استاندارد خود حفظ كند.
برای ارزیابی روش خشك كردن گیاهان دارویی طرح 'بررسی تاثیر زمان برداشت و روش خشك كردن بر میزان آنتوسیانین و اسیدسیتریك به عنوان مواد موثره چای ترش' در منطقه ایرانشهر انجام و مشخص شد، در فرآیند خشك كردن در شرایط آفتاب میزان ماده موثره كاهش می یابد.
كشت و كار چای ترش در ایران تنها در استان سیستان و بلوچستان در منطقه ایرانشهر انجام می شود و سطح زیركشت این گیاه در این استان بیش از 300 هكتار است؛ در این منطقه از روش های متداول خشك كردن با استفاده از آفتاب، استفاده می شود، در طرحی كه تحت عنوان خشك كردن چای ترش در شرایط آون، سایه و آفتاب با دمای 45 درجه انجام شد، مشخص شده است كه شرایط سایه خشك و آون، نسبت به شرایط آفتاب برتری دارد.
رنگ و ظاهر این محصولات در آفتاب خشك به دلیل اینكه دما بسیار بالا است چندان تغییر نمی كند، اما به دلیل نوری كه بر آنها وارد می شود، میزان ماده موثره به شدت كاهش پیدا می كند، همین شرایط در گیاهان دیگر نیز مانند Solidago virgaurea یا علف طلایی اعمال و مشخص شد در شرایط آفتاب خشك تقریبا سه برابر میزان ماده موثره كاهش می یابد.

با كاهش میزان ماده موثره این گیاهان، گیاهی فاقد ارزش به لحاظ دارویی به دست می آید، افزود: معمولا چای ترش و زعفران برداشت شده بعد از ساعت 9 صبح، ارزان تر خریداری می شوند، چراكه دمای آفتاب موجب تبخیر و كاهش ماده موثره آن می شود.

[najm116]

روش هاي خشک کردن گیاهان دارویی و صنعتی
* یکی از مهم ترین موارد تهیه گیاهان دارویی و صنعتی خشک کردن آن ها ست .
قابلیت استفاده ، مرغوبیت گیاه جمع آوري شده و قیمت آن بستگی به درست خشکاندن آن دارد .

* تجربه نشان داده است که یک کشت پربار و یا جمع آوري انبوه گیاهان دارویی وصنعتی ، اغلب به خاطر خشکاندن غلط و ناقص ، با شکست مواجه شده است .
محصول تازه و آبداري که به سادگی فاسد می شود ، پس از خشکاندن ، براي انبارکردن ارسال می گردد .

تا زمانی که هنوز در قسمت هایی از گیاه رطوبت وجود دارد ، فعل و انفعالاتی درآن صورت می گیرد ، که در اثر این فعل و انفعالات می تواند مواد متشکله
موثر گیاه دچار تغییر گشته ، تجزیه و نابود گردد . بنابراین می توان از ظاهر محصول پی به خرابی آن برد .

روش کلی خشکاندن این است که مواد خام گیاهی خشک شده ، باید از لحاظ رنگ ، شکل ، عطر، مزه و مواد موثر حتی الامکان مشابه با گیاهان جمع
آوري شده تازه آنها باشند .

براي خشکاندن گیاهان دارویی و صنعتی از روش هاي زیر استفاده کرد :
1.خشک کردن مصنوعی
خشک کردن مصنوعی توسط کوره و اجاق یا به وسیله بو دادن و انواع دستگاه هاي خشک کن صورت می گیرد که با ظرفیت هاي گوناگون ساخته شده است .

2.خشک کردن طبیعی ( یا در هواي آزاد )
این عمل ممکن است در نور خورشید یا سایه انجام شود و بستگی به نوع گیاه و قسمت هاي مختلف آن دارد . در هواي آزاد ،روي چمن ها و چراگاه ها ، در
محوطه حیاط ، کف انبارها یا سقف سالن ها ممکن است انجام گیرد .


3.خشک کردن انجمادی
در این روش عملی است که رطوبت ماده غذایی از طریق حذف حداکثر آب از محصول (توسط روش های تبخیر یا تصعید) کاهش می یابد و در نتیجه مدت زمان ماندگاری افزایش می یابد.

* خشکاندن مصنوعی در دستگاه هاي خشک کن که داراي قسمت هاي مختلف و ویژه می باشند ، مانند تسمه ، اتاق ، سطح ،کوره دوار، نرده نوسانی و سیلوي خشک کن صورت می گیرد .
* از محاسن دستگاه خشک کن این است که کشاورز و جمع آوري کننده را از وابستگی به شرایط آب و هوایی می رهاند و این امکان را به وجود می اورد که در ماه هاي بیکاري ( زمستان ) به خشک کردن محصول بپردازد .
* حرارت لازم جهت خشک کردن گیاهان بر حسب قسمت هاي مختلف آن متفاوت است .معمولاً این حرارت براي گل ها 30 تا 40 درجه و براي ریشه ها 50 تا 60 درجه سانتی گراد می باشد .
* حرارت لازم براي برگ ها ، میوه ها و بذرها حدود 45 تا 50درجه سانتی گراد است .

در خشک کردن گیاهان دارویی و صنعتی باید نکات فنی زیر را رعایت نمود

1.کلیه اعضاي گیاهان را به استثناي بعضی از ریشه ها ، باید در سایه خشک نمود.

2. محصول تازه را باید بلافاصله گسترده ، یا توسط دستگاه خشک کن ،خشک نمود . در صورت عدم امکان وسیع و وسایل کافی ، نباید مقادیر زیادي از گیاهان را جمع آوري کرد .

3. در جریان خشک کردن محصول باید یک بار دیگر قسمت هاي نامناسب ،مانند علف هاي هرز، ساقه هاي اضافی ، سنگریزه ها ، برگ هاي زرد یا برگ هایی که لکه قهوه اي و یا آلوده به کفک یا زگیل دارند را از محصول جدا نمود .

4. انواع گیاهان با قیمت هاي مختلف را باید جدا از هم ، گسترده و خشک نمود . به هنگام استفاده از نرده هاي خشک کن بر روي هر یک از طبقه ها فقط یک نوع گیاه دارویی ، گسترده شود .

5.هرگز در ایام بارانی و نامساعد نباید اقدام به جمع آوري گیاهان نمود و اگراشتباهاً به علت عدم اطلاع این عمل انجام گرفت نباید آنها را خشک کرد زیرا نمونه هاي خشک شده ، قابلیت فروش نداشته و مورد توجه قرار نخواهند گرفت .

6. محصول مورد نظر را باید به صورت قشري نازك ( 2الی5 سانتیمتر) پهن نمود .

7. تا زمانی که محصول خشک نشده است نباید به آن دست زد . به ندرت محصول را جهت خشک کردن سریعتر ، زیر و رو می کنند ، زیرا این کار از ارزش کالا می کاهد .

8. گل ها و برگ هاي دارویی را در هواي آزاد زیر سایه خشک میکنند از خشک کردن گیاهان دارویی در گرماي مستقیم خورشید باید خودداري نمود ،زیرا رنگ و خواص ظاهري آن ها از بین رفته و به صورتی در می آیند که موردتوجه خریداران قرار نمی گیرند .

9. میوه ها ، بذرها ، ساقه هاي زیرزمینی و قسمت هاي گوشتی گیاهان را ابتدا ، در هواي آزاد خشک کرده و سپس در فضاي گرم، مانند کنار شوفاژ، در نزدیکی بخاري ، تنور با حرارت ملایم ، فر و یا روي اجاق ، مجدداً خشک می نمایند .

10. نباید گلها ، برگها ، گیاهان ، میوه ها و بذرها را شست . فقط ریشه ها ،ساقه هاي زیرزمینی و قسمت هاي گوشتی گیاهان را قبل از خشکاندن به خوبی شسته و بر حسب بزرگی به 3 یا 4 قطعه تقسیم می کنند .

11. به هنگام نخ کردن دسته هایی از گیاهان و ریشه ها باید میان دسته ها هر کدام از نخ ها به اندازه کافی( 10 و15 سانتیمتر) فاصله گذاشت .

12. همه گیاهان و قسمت هاي گیاهی ، به ویژه گلها را باید در مقابل تابش شدید و نافذ نور حفظ کرد . حتی در صورت لزوم باید فضاي خشک کن را تاریک نمود .

13. زمان لازم براي خشکاندن گیاه نسبت به شرایط آب و هوا ، نوع گیاه ،قسمت هاي گیاهی و حرارت به کار رفته متغیر است .

14. پس از خشکاندن باید بلافاصله محصول را بسته بندي کرد و دقت نمود تا گیاهان دارویی خشک شده خرد و بد شکل نشوند . همچنین باید دقت شود که
محصول خشک شده در هواي نمناك یا در هوایی با درجه رطوبت بالا قرار نگیرد زیرا مجدداً رطوبت هوا را به خود جذب خواهد نمود .

15. بعد از جمع آوري و بسته بندي محصول ، محیط کار ، نرده ها ، وسایل ودستگاه خشک کن به دقت تمیز گردد .


درشتی اجزاي مواد خام گیاهان دارویی و صنعتی
درشتی اجزا مواد خام گیاهی را با غربالی که این مواد را از آن عبورمی دهند تعیین می کنند .

غربالها بر حسب اندازه سوراخها با شماره هایی مشخص می گردند .

شماره غربال ها برحسب میکرومتر می باشد .

این شماره ها را پس از نام مواد خام گیاهی داخل پرانتز می نویسند
مثال : 10 گرم مواد خام گیاهی پودر شده ( 180)

قسمت هاي سخت گیاهان مثل ریشه ، ساقه هاي زیرزمینی به شکل مکعب مستطیل می برند که به آن قطعه مکعبی گفته می شود .
چوبهاي بسیار سخت را به صورت خاك اره در می آورند یا پودر می کنند .

عدادي از مواد خام گیاهی را مثل گلها و برگها را پس ازخشکیدن می مالند مثل مرزنگوش ، آویشن ، مرزه ، آقطی و اسطوخودوس

[najm116]

خشک کردن انجمادی + روش کار با دستگاه فریز درایر

به طور کلی خشک کردن، عملی است که رطوبت ماده غذایی از طریق حذف حداکثر آب از محصول (توسط روش های تبخیر یا تصعید) کاهش می یابد و در نتیجه مدت زمان ماندگاری افزایش می یابد. یکی از روش های خشک کردن مواد غذایی، خشک کردن انجمادی است. در صنعت غذا، علاقه به خشک کردن انجمادی به دلیل کیفیت بالای محصولات خشک شده نسبت به سایر روش های خشک کردن بالاست. به همین دلیل در این پست از علم فود قصد داریم درمورد خشک کردن انجمادی یا freeze drying صحبت کنیم. تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.

خشک کردن انجمادی چیست؟
جهت درک نحوه فرآیند خشک کردن انجمادی باید منحنی فازی آب را بررسی کنیم. در نقطه ای موسوم به نقطه سه فازی آب، همزمان در سه حالت یخ(جامد)، آب(مایع) و بخار(گاز) وجود دارد. این نقطه در دمای ۰.۰۱ درجه سانتیگراد و فشار ۴.۵۸ میلی متر جیوه معادل ۰.۶۱کیلوپاسکال می‌باشد.

نمودار خشک کردن انجمادی


بر طبق همین منحنی چنانچه ماده غذایی منجمد در فشاری کمتر از ۴.۵۸ میلی لیتر جیوه قرار داشته اند و آنگاه حرارت داده شود مستقیما رطوبت آنکه در این حالت منجمد شده است تصعید میگردد که این اساس خشک کردن انجمادی یا freeze drying میباشد. در روش خشک کردن انجمادی ( freeze drying ) رطوبت باقی مانده در محصول حدود ۲درصد است.


روش کار با دستگاه فریز درایر

به طورکلی میتوان گفت که خشک کردن انجمادی در ۲مرحله اتفاق می افتد:

مرحله اول : در این مرحله کریستال های یخ تصعید میشود. درحالت عادی، اکثر آب موجود در ماده غذایی حذف میشوند و محتوای رطوبت ماده ی غذایی به حدود ۱-۳ درصد میرسد.
مرحله دوم: در این مرحله بخار آب در مواد غذایی حذف میشود که توسط کندانسور این بخارات گرفته میشود.
اما اگر بخواهیم نگاهی جزئی تر به خشک کردن انجمادی داشته باشیم می توانیم مراحل آن را به صورت زیر بیان کنیم:

در مرحله اول ماده غذایی درون فریزر منجمد میشود: در طی خشک کردن تصعیدی (freeze drying) ابتدا محصول منجمد می گردد و جهت اطمینان از اینکه آب در حالت جامد باقی بماند، دما کمتر از ۱۰- درجه سلسیوس خواهد بود و فشار به ۲میلی متر جیوه یا کمتر کاهش می یابد.
هوای درون فریزر با پمپ خلا خارج میشود تا فشار به کمتر از ۴.۵۸ میلی متر جیوه برسد.
در ادامه محصول توسط مایکروویو و یا صفحات داغ حرارت داده میشود و یخ محصول تصعید می گردد. این مرحله را فاز تصعیدی خشک کن انجمادی می گویند. گرمای مورد نیاز برای تصعید از طریق هدایت یا تشعشع تامین می گردد. به همین ترتیب در دمای صفر درجه سانتیگراد و یا کمتر از آن آب یخ زده محصول تصعید میشود.
به تدریج به واسطه جمع شدن بخار، فشار از ۴.۵۸ میلی متر جیوه افزایش می یابد و وارد فاز تبخیری خشک کردن انجمادی می شویم. بخش جدا کردن اب، گرانترین قسمت فرآیند freeze drying است که برای این کار بین اتاقک خشک کن و پمپ خلا باید یک تله بخار قرار داد. تله بخار سطوح سردی دارد که رطوبت تبخیر شده بر روی آت تقطیر می گردد.


مزایای خشک کردن انجمادی (freeze drying)
به سبب دماهای بسیارکم که در خشک کن انجمادی استفاده میشود، اصولا دناتوراسیون پروتئین ها و تخریب ویتامین ها و پدیده سخت شدن سطحی وجود ندارد.
مهم ترین مزیت خشک کن انجمادی این است که از دست رفتن عوامل موثر در عطر و طعم در حداقل خود میباشد. در خشک کردن انجمادی بدون اینکه شکل، بافت و ارزش تغذیه ای نابود شوند، محصول خشک می گردد.
به سبب اینکه ماده تولید شده در خشک کن انجمادی، دارای ساختمانی متخلخل و غیرچروکیده دارد، محصول قابلیت جذب آب بالایی خواهد داشت.
این ماده ممکن است در دمای اتاق و بدون یخچال نگهداری شود و سالها در برابر فساد محافظت شود. این امر تا حد زیادی باعث کاهش میزان آب می شود و از فعالیت میکروارگانیسم ها و آنزیم هایی که به طور معمول ماده را تخریب می کنند، جلوگیری می نماید.


معایب خشک کردن انجمادی (freeze drying)
خشک کن انجمادی سیستم گرانی است که هم نیاز به سرمایه گذاری اولیه و هم هزینه عملیات زیادی دارد. ظزفیت تولید و زمان خشک کردن بسیار مهم است.
آنالیز زمان خشک کردن بر روی فرضیات و به صورت تقریبی است که باعث میشود زمان خشک کردن انجمادی خیلی دقیق نباشد ولی اطلاعات باارزشی درمورد تاثیر شرایط فرآیند بر روی سرعت خشک کردن به ما میدهد.
ماده غذایی خشک شده توسط روش freeze drying دارای پرزو شکاف زیادی است که این پرزها قابلیت زیادی برای جذب هوا دارند. بنابراین با توجه به بافت اسفنجی، اینگونه محصولات مستعد فساد اکسیدانیو می باشند.
محصولات حاصل از روش freeze drying ترد و شکننده هستند. بنابراین باید به طرز مناسبی بسته بندی شوند تا درمقابل ضربه و فشار اکسیژن محافظت شوند.


خشک کن انجمادی
یک خشک کن انجمادی شامل قسمت های زیر است:

محفظه خشک کن که توانایی حفظ خلا دارد و باید حداقل نشتی را داشته باشد.
تجهیزاتی که برای خشک کردن لازم میباشد مثل سینی و قفسه
منبع حرارت مثل سطح داغ، محیط حرارتی مایع و مایکروویو
کندانسور و سیستم سرمایشی
پمپ خلا که توانایی تولید خلا بسیار بالایی دارد
دستگاه های تنظیم کننده فشار و دما


خشک کن انجمادی غیرمداوم
یک خشک کن انجمادی غیرمداوم با ظرفیت حدود 100 تا 1500 کیلوگرم در هر batch، معمولا متداول میباشد. کندانسور ممکن است در اتاقک خشک کن انجمادی و یا در کنار اتاقک خشک کن نصب باشد. حجم زیادی از بخار به سمت کندانسور میرود بنابراین باید فاصله ی کندانسور و اتاقک خشک کن در حد قابل قبول باشد.

در خشک کن های بزرگتر دو کندانسور متناوب کار می کنند. هنگامی که یک کندانسور کار میکند، کندانسور دیگر درحال استراحت و ذوب شدن یخ تولید شده بر روی آن میباشد. موادی که قرار است خشک شوند بر وری سینی آلومینیومی پخش می شوند.


خشک کن انجمادی پیوسته
خشک کن های انجمادی پیوسته به صورت استوانه های افقی هستند که چندین جفت کندانسور که به صورت متناوب کار می کنند، در کنار تونل نصب شده است. مواد در سینی قرار می گیرند و به تونل خشک کن میروند. خشک کن های انجمادی با مساحت سینی کمتر از صدمتر مربع درحال حاضر در سترس هستند.



کاربردهای فریز درایینگ در صنایع غذایی
یکی از کاربردهای فریز درایینگ برای تهیه قهوه فوری است، اما در میوه هایی مانند سیب نیز بسیار خوب عمل می کند.
خشک کردن انجمادی برای حفظ و نگهداری از مواد غذایی و کاهش وزن آنها استفاده می شود. به طورکلی فرایند فریز درایینگ برای خشک کردن موادی است که ارزش اقتصادی دارند و یا اینکه به روش های دیگر خشک کردن حساس هستند. به عنوان مثال میوه ای مانند توت فرنگی، بافت حساسی دارد و با قرار گرفن در معرض حرارت ممکن است آسیب ببیند. بنابراین فریز درایینگ برای توت فرنگی مناسب است.



خشک کن انجمادی میوه
این نوع خشک کن های انجمادی در بازار بسیار خریدار دارد و در غالب موارد برای خشک کردن میوه ها برای فروش در بازار خشکبار و عمده فروشی ها بکار می رود. ساختمان گیاهان به گونه ای است که وضعیت آنان موقع خشک کردنشان در خشک کن انجمادی، اهمیتی ندارد. چیزی که در این باره مهم است این است که ساختار و بافت میوه به هم نخورد. در این حالت محصول باید شکننده و ترد و سفت باشد.

میوه هایی که می بایستی از راه تصعید در خشک کن انجمادی، خشک گردند باید دارای جامدیت زیادی باشند و از بو و طعم خوبی هم بهره ببرند. برای اینکه از قهوه ای شدن و تغییر رنگ میوه جلوگیری گردد قبل از اینکه درون خشک کن انجمادی قرار گیرد، سیب و گلابی را می بایست در یک حلال با یک دهم درصد سولفات سدیم فرو کرد و پس از آن پوست آن را برید و هسته ی آن را خارج کرد و بعد از انجام این مراحل آن را به اسلایس های کوچک تقسیم نمود.

درمورد میوه توت فرنگی، برای مثال با ساختار ظریف با سطح بالای محتوی آب، خشک کردن با روش های کلاسیک بسیلر مشکل است مخصوصا زمانی که آنها را در معرض هوا خشک کنیم سبب فروپاشی و آسیب قابل توجهی در ساختار فیزیکی آنها میشود.

در طی یک پژوهشی دیده شده که بافت میوه زغال اخته هم در خشک کردن با هوا تخریب میشود و دچار ریزش بسیار شدید می گردد. بعضی از پژوهشگران هم بر روی خشک شدن اسمزی توت فرنگی کار کردند و قطع غشاهای سلولی و تغییر دیواره سلولی به طورکلی وجود داشت.

علاوه بر تاثیر منفی خشک کردن در معرض هوا بر روی کیفیت محصولات نهایی، غلظت آنتوسیانین ها که خانواده توت ها منبع غنی از آنها هستند، در طول این فرآیند تخریب میشوند. آنتوسیانین ها در برابر دما و اکسیژن بسیار حساس هستند و تخریب میشوند.

خشک کردن انجمادی محصولاتی بیولوژیکی بهترین روش حذف آب است که نتیجه آن حاصل شدن یک محصول با کیفیت بالا می باشد. این نوع روش خشک کردن به طور گسترده ای برای به دست آوردن قهوه فوری با کیفیت و محیط کشت باکتری برای محصولات لبنی استفاده می شد.

خشک کردن انجمادی توت فرنگی باعث می شود تا این میوه تازگی، رنگ و طعم خودش را حفظ کند. همچین با به کار بردن روش freeze drying برای توت ها میتوان بیشتر ترکبات، مواد جامد و رنگ آنها را در مقایسه با روش های دیگر خشک کردن حفظ نمود حفظ کرد.



لیوفیلیزاسیون چیست؟
نگهداری سویه های میکروبی با استفاده از روش های خشک کردن انجمادی را لیوفیلیزاسیون می نامند.




قیمت خشک کن انجمادی
همانطور که گفتیم یکی از معایب این خشک کن ها هزینه زیاد آنها می باشد. امروزه کوچکترین سایز خشک کن انجمادی از یک میلیارد شروع میشود. بنابراین اگر قصد خرید این دستگاه را در ابعاد صنعتی دارید، باید هدف و سرمایه خود را از قبل مشخص کنید.