قاچاق سوخت؛ روی کاغذ یا روی زمین؟
فرهاد سوزنچی و رضا مرادی
تاکنون، هیچ مقام عالی دولتی -بالاتر از معاون وزیر- عدد و رقمی درباره قاچاق سوخت اعلام نکرده است. با این همه گفته میشود که دولت و مجلس در پی زمینهسازی برای افزایش قیمت سوختاند. به همین دلیل در لابلای اظهارات برخی مدیران دولتی و نمایندگان مجلس میتوان به آمارهای ضمنی برخورد که حجم قاچاق را حداقل ۱۰ میلیون لیتر در روز میداند.
این روزها در رسانهها و شبکههای اجتماعی، اعداد و ارقام چشمگیری درباره قاچاق سوخت و بنزین در رسانهها منتشر میشود. چیزی بین ۱۰ تا ۵۵ میلیون لیتر در روز که حتی به نسبت آمار مصرف بالای سوخت در ایران، بسیار زیاد است. آیا این آمار واقعیت دارد؟
آیا آمار رسمی از قاچاق وجود دارد؟تاکنون، هیچ مقام عالی دولتی -بالاتر از معاون وزیر- عدد و رقمی درباره قاچاق سوخت اعلام نکرده است. با این همه گفته میشود که دولت و مجلس در پی زمینهسازی برای افزایش قیمت سوختاند. به همین دلیل در لابلای اظهارات برخی مدیران دولتی و نمایندگان مجلس میتوان به آمارهای ضمنی برخورد که حجم قاچاق را حداقل ۱۰ میلیون لیتر در روز میداند.
در این میان گفته عبدالله هندیانی، معاون ستاد مبارزه با قاچاق کالا شاید جدیترین اظهار نظر در این زمینه باشد. او در گفتوگوی خبری شامگاه ۲۳ مهرماه در تلویزیون ایران اعلام کرد "طی ۳ ماه گذشته چیزی حدود یک میلیارد لیتر قاچاق داشتهایم یعنی روزانه حدود ۱۰ تا ۱۳ میلیون لیتر سوخت قاچاق شده است".
با این حال در همین برنامه تلویزیونی مدیرعامل شرکت پخش فرآوردههای نفتی، برخی آمارهای مطرح شده در رسانهها را "تخیلی" توصیف کرد و امکان قاچاق حجمی از سوخت را زیر سوال برد: "برای قاچاق ۱۰ میلیون لیتر سوخت بهطور تخمینی حدود ۵۰۰ نفتکش با ظرفیت ۲۰ هزار لیتر لازم است تا این میزان سوخت را آن هم به طور قاچاقی به مناطق مرزی منتقل کنند. یعنی حداقل ۲هزار و ۵۰۰ تا ۳هزار تانکر باید فعالیت کند تا ما ۱۰میلیون لیتر را در روز منتقل کنیم، این حجم بسیار سنگینی است. این میزان قاچاق سوخت بدون شک از جایگاههای عرضه و نازلها انجام نمیشود".
آخرین آمار رسمی منتشر شده درباره قاچاق سوخت گزارش ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز با عنوان "بررسی آماری وضعیت قاچاق سوخت سال ۱۳۹۲" است. در این گزارش آمارهای تولید انواع سوخت در سالهای ۱۳۹۲ و ۱۳۹۱ با هم مقایسه شدهاند، اما هیچ برآورد مشخصی از قاچاق اعلام نشده. تنها فکت موجود در این گزارش، جدولی از آمار کشفیات سوخت است که فاصله بسیار زیادی با آمار اعلام شده دارد.
میزان مصرف بنزین در ایران چقدر است؟جدول زیر نشان میدهد طی ۷ سال گذشته میزان مصرف بنزین در ایران چقدر بوده است. برای برآورد میانگین مصرف سوخت در سال ۱۳۹۷، به گفتههای شرکت ملی پخش فراوردههای نفتی استناد شده که پارسال پیشبینی کرده بود میزان مصرف بنزین امسال با ۹ درصد افزایش به نسبت پارسال به حدود ۸۸ میلیون لیتر در روز برسد.
آمارهای منتشر شده ماهیانه هم تا الان به نسبت سالهای قبل و پیشبینیهای انجام شده چندان غیرطبیعی به نظر نمیرسد. میانگین مصرف بنزین در ۴ ماهه اول سال ۱۳۹۷، ۸۵/۱ میلیون لیتر و میزان مصرف بوده است. به ترتیب مصرف بنزین در ۴ ماه نخست امسال به طور متوسط ۱۰ درصد بیشتر از مدت مشابه پارسال بوده است. این عدد حدود یک درصد بیشتر از پیشبینی شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی است. یعنی اگر فرض کنیم همین وضع (رشد ۱۰درصدی) تا آخر سال ادامه داشته باشد، میانگین مصرف بنزین امسال کمی بیشتر از ۸۸ میلیون لیتر در روز خواهد شد.
آمارهای منتشر شده ماهیانه هم تا الان به نسبت سالهای قبل و پیشبینیهای انجام شده چندان غیرطبیعی به نظر نمیرسد. میانگین مصرف بنزین در ۴ ماهه اول سال ۱۳۹۷، ۸۵/۱ میلیون لیتر و میزان مصرف بوده است. به ترتیب مصرف بنزین در ۴ ماه نخست امسال به طور متوسط ۱۰ درصد بیشتر از مدت مشابه پارسال بوده است. این عدد حدود یک درصد بیشتر از پیشبینی شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی است. یعنی اگر فرض کنیم همین وضع (رشد ۱۰درصدی) تا آخر سال ادامه داشته باشد، میانگین مصرف بنزین امسال کمی بیشتر از ۸۸ میلیون لیتر در روز خواهد شد.
در جدول بالا مشخص است با شروع تابستان، میزان مصرف بنزین حدود ۸ میلیون لیتر در روز افزایش پیدا میکند، اما اگر این وضعیت را با پارسال مقایسه کنیم، متوجه میشویم که وضعیت دقیقا مشابه پارسال است، حتی میزان رشد مصرف در تیر ماه ۹ کمتر از پارسال است. این در حالی است که مقایسه قیمت بنزین ایران و کشورهای همسایه نشان میدهد قاچاق بنزین در سال ۹۶، چندان صرفه اقتصادی نداشته است. یعنی باید بپذیریم که میزان افزایش مصرف در آستانه تابستان امسال، همه به دلیل قاچاق نیست.، بلکه دلایل دیگری هم در این میان وجود دارد.
مقایسه قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایهدر سایت بلومبرگ دادهنمایی هست که میتوان با استفاده از آن فهمید قیمت سوخت در دورههای مختلف در برخی کشورهای جهان چقدر بوده و است. این سایت مبنای هر لیتر بنزین را در ایران قیمت بنزین سوپر (۱۲۰۰ تومان) در نظر گرفته است. البته در این میان به دلیل عدم قطعیت قیمت دلار، احتمال خطای جزئی وجود دارد. مثلا قیمت بنزین سوپر در پاییز با نرخ دلار ۸هزار تومانی معادل ۱۵ سنت برآورد شده است، در حالی که در مقاطعی قیمت بنزین به نصف این مبلغ هم رسیده بود.
اما پیش از پاییز پارسال نرخ برابری دلار ۳۷۵۰ تومان فرض شده که چندان با قیمت دلار در تابستان پارسال تفاوت ندارد.
بنزین تا پاییز پارسال به نرخ دلار (۳ هزار و ۹۰۰ تومانی)، بیش از ۲۵ سنت در ایران قیمت داشت، در حالی که بنزین در عربستان تا پیش از ژانویه ۲۰۱۸، تنها ۲۴ سنت قیمت داشت. هر گالن بنزین تا پیش از پاییز پارسال در پاکستان، عراق و افغانستان کمتر از ۷۰ سنت قیمت داشت که تفاوت آن به پول ایرانی کمتر از ۱۸۰۰ تومان در لیتر بود. این رقم، یعنی سود ۱۸ هزار تومانی در ۱۰۰ لیتر که باید در زنجیره قاچاق تقسیم شود، نمیتواند انگیزه قاچاق سوخت در مقیاس وسیع بوده باشد.
حتی اگر اختلاف یک دلاری بنزین ایران و ترکیه را در سال گذشته مبنای محاسبه قرار دهیم، باز سود قاچاق از ۳۹۰۰ تومان در لیتر تجاوز نمیکند. این رقم سود که البته باید در زنجیره قاچاق توزیع شود، میتواند انگیزه قاچاق محدود باشد، اما نمیتواند انگیزه ساماندهی یک نظام قاچاق سازمانیافته باشد.
بنابراین میتوان به طور قطع گفت که تا پارسال قاچاق بنزین صرفه اقتصادی نداشته است.
به همین جهت میتوانیم با مقایسه آمار مصرف بنزین در سال ۹۷، با سال گذشته برآوردی نسبتا دقیق از حجم قاچاق به دست آوریم.
حتی بدون استفاده از اعداد و ارقام اغراق شده هم شواهد زیادی -از گزارشهای میدانی تا کشفیات محمولههای قاچاق- وجود دارند که نشان میدهند، بعد از کاهش ارزش پول در ایران و اختلاف زیاد قیمت سوخت در ایران و کشورهای همسایه، حجم قاچاق افزایش پیدا کرده، اما اعداد و ارقامی در حد ۱۰ تا ۴۰ میلیون لیتر قاچاق که در رسانهها مطرح میشوند، هم غیرمنطقی و هم در تناقض با فکتهای رسمیاند.
حجم قاچاق بنزین چقدر است؟برای یافتن پاسخ این سوال تلاش کردیم با سه سناریو میزان مصرف طبیعی بنزین را برآورد کنیم:
سناریوی اول (پیشبینی رسمی)، یکی اینکه به پیشبینیهای مسئولان شرکت ملی پخش و پالایش فرآوردههای نفتی استناد کنیم که اواخر پارسال اعلام کردند، میزان مصرف بنزین در سال آینده به طور متوسط ۹درصد افزایش پیدا خواهد کرد. قاعدتا این پیشبینی باید بر اساس سازوکار مشخص برنامهریزی و بر مبنای پیشبینی تغییر متغیرها مثل تعداد خودرو انجام شده باشد. با این همه به دلیل عدم دسترسی به جزئیات نمیتوان با قطعیت درباره این عدد اظهار نظر کرد.
سناریویی دوم (رشد طبیعی)، اگر فرض کنیم میزان مصرف طبیعی بنزین متناسب با رشد مصرف بنزین در ۵ سال گذشته افزایش پیدا کرده است، آن وقت باید فرض کنیم که میزان رشد طبیعی مصرف بنزین در سال ۱۳۹۷، باید حدود ۵درصد باشد. به عبارتی مصرف طبیعی بنزین به طور متوسط در سال ۱۳۹۷ نباید خیلی بیشتر از ۸۴ میلیون لیتر در روز باشد.
سناریوی سوم (دور از ذهن) اگر فرض کنیم میزان مصرف طبیعی بنزین هیچ تغییری نکرده و دقیقا به اندازه پارسال است و افزایشی نداشته است. برای اینکه متوجه شویم حجم قاچاق بنزین در ۴ ماه اول سال ۱۳۹۷ چقدر بوده، کافی است، آمار مصرف را از برآورد مصرف طبیعی کم کنیم. از این راه متوجه میشویم چقدر بنزین گم یا قاچاق شده است.
چنانکه از جدول بالا پیدا است، اگر فرض کنیم که میزان مصرف امسال بر اساس پیشبینیهای انجام شده، ۹ درصد افزایش پیدا کرده است، حجم قاچاق بنزین در ۴ ماه نخست امسال حدود ۷۰۰ هزار لیتر در روز بوده است.
اگر فرض کنیم میزان افزایش مصرف مطابق متوسط نرخ رشد ۵ سال گذشته باشد، آن وقت حجم قاچاق روزانه بنزین کمتر از ۴ میلیون لیتر در روز است.
در حالت بعید سوم اگر فرض کنیم هیچ افزایش مصرف طبیعی امسال اتفاق نیفتاده باشد، باز هم حجم قاچاق بیشتر از ۷ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر در روز نیست.
این نشان میدهد که حتی با در نظر گرفتن سناریوهای دور از ذهن باز هم حجم قاچاق بنزین کمتر از کف آماری است که در رسانهها و شبکههای اجتماعی دست به دست میشود.
به جز این البته شواهد دیگری هم وجود دارد که نشان میدهد قاچاق این میزان سوخت اصلا امکان ندارد.
قاچاق؛ روی کاغذ یا روی زمین واقعی؟روی کاغذ قاچاق ۱۰ میلیون لیتر سوخت در روز، یا ۱۰ برابر آن غیرممکن نیست، اما برخی محاسبات ریاضی و مقایسههای منطقی میتواند تصویر روشنتری از واقعیت ارائه دهد.
اگر فرض کنیم هر نیسان قاچاقچی روزی ۲هزار لیتر سوخت از مرز رد کند و هر قاچاقچی به طور متوسط در انتقال ۱۰۰ لیتر بنزین در روز مشارکت داشته باشد، برای انتقال ۱۰ میلیون لیتر چیزی در حدود ۵ هزار نیسان و یک میلیون قاچاقچی فعال نیاز است.
اگر بپذیریم که بخش قابل توجهی از بنزین (مثلا ۹۰درصد) از طریق خطوط لوله و به صورت سازمانیافته منتقل میشود، آن وقت باید ببینیم ظرفیت یک خط لوله که به صورت قاچاقی ساخته شده چقدر میتواند باشد. برای پاسخ به این سوال کافی است ببینیم و ظرفیت خط لوله انتقال فراوردههای نفتی کلا چقدر است.
به عنوان نمونه در شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران، پروژهای برای انتقال فراوردههای نفتی بین تبریز و خوی و ارومیه تعریف شده که ظرفیت آن ۶۵ هزار بشکه (حدود ۱۰ میلیون لیتر) در روز است. سرمایهگذاری این پروژه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان است.
حتما راهاندازی خطوط لوله قاچاق که بتواند معادل این حجم را به آن سوی مرزهای ایران صادر کند، کار چندان آسانی نیست. هم پرهزینه است و هم عملیات اجرایی آن زمانبر و قابل ردگیری است.
آمارسازی و بزرگنمایی، یا دفاع از قیمت واقعی سوختاندکی بازی با اعداد و ارقام نشان میدهد، قاچاق سوخت در مقیاس ۱۰ میلیون لیتر غیرممکن است، اما آمارسازی چه فایدهای برای چه کسی دارد؟ این روزها برخی معتقدند دولت و مجلس از این طریق برای افزایش قیمت سوخت زمینهسازی میکنند. اما یا دفاع از طرح و ایدهای در مقیاس «واقعی کردن قیمت سوخت»، نیازی به اغراق و بزرگنمایی دارد؟
تردیدی نیست قیمت سوخت در ایران غیرواقعی و هم به نسبت کشورهای همسایه و هم به نسبت قیمت تولید پایین است. این شیوه قیمتگذاری باعث رونق قاچاق میشود. حتی بدون استفاده از اعداد و ارقام اغراق شده هم شواهد زیادی -از گزارشهای میدانی تا کشفیات محمولههای قاچاق- وجود دارند که نشان میدهند، بعد از کاهش ارزش پول در ایران و اختلاف زیاد قیمت سوخت در ایران و کشورهای همسایه، حجم قاچاق افزایش پیدا کرده، اما اعداد و ارقامی در حد ۱۰ تا ۴۰ میلیون لیتر قاچاق که در رسانهها مطرح میشوند، هم غیرمنطقی و هم در تناقض با فکتهای رسمیاند.