در حقنها و فتايل مسهله و فرزجات و حمولات

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
عبارت از استرسال مايعات به معاء مستقيم و رحم است

و فتيله
استرسال جامد است به رودهء مزبور و در عرف شافه نامند
و فرزجات
آنچه زنان از ادويه در قبل و رحم بردارند

و حمول
اعم از فرزجه و احتمال در قبل و دبر است

و واضع حقنه بقراط است
و آلت حقنه بايد از قبيل جلود باشد به هئية كيسه ته ندوخته كه طرف ديگر به هئية گردن كدو باشد و از نى لولهء بر طرف باريك او وصل نمايند که آن را چرب كرده در مقعد كنند و آب حقنه را در آن كيسه كرده دهن كيسه را بهم آورده بفشارند تا آب به روده ها رود
و بايد حقنه كننده بر رو بخوابد تا آب حقنه به امعاء عليا تواند رسيد
و میبايد قدر هر آبى كه ميريزند زياده از پنجاه ل نباشد
و بعضى را اعتقاد آنست كه كه كمتر از آن هم جايز نيست
و اكثر اطبا صحة اعضاء رئيسه را شرط دانسته‌اند
و مراعات اعتدال آب ادويه لازمست چه غليظ باعث زحير و قرحه مى گردد
و بسيار رقيق باعث انتشار و افساد مى شود
و بارده مولد رياح
و حار مورث غشى و كربست
و منافع حقنه بسيار است از ان جمله امالهء مواد مرتفعه به دماغ و اعضاى عاليه است
و دفع سدهء امعأ و رفع اقسام قولنج و در فتايل مسهله شرط است كه طول او بقدر انگشت ميان ان شخص باشد
و فرزجاة زياده از قدر يك بند انگشت نباشد
و چون آب حقنه بر نگردد تدبير آنست كه نصف قدر اول بار بريزند تا آب اول را دفع نمايد
و قبل از حقنه به آب ادويه به ادهان مناسبه و آب گرم حقنه كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359-358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
جهة برودة احشا و گرده و رحم و مثانه
و معروفست به حقنه الادهان
و روغن بادام روغن گردكان روغن حب البطم از هر يك ١٨ ل، روغن زيتون ٧ ل
با آب به وزن مجموع بجوشانند تا آب نصف شود و در قبل و دبر به حسب احتياج حقنه كنند
و هرگاه برودة غالب باشد روغن مرزنجوش و زنبق اضافه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
جهة قرحهء امعاء و سحج بغايت مفيد است
سفيداب قلعى كاغذ سوخته صمغ عربى هر يك يكدرم، زدهء تخم مرغ پخته سه عدد،
آب برگ بارتنک مطبوخ و جو مقشر پيه گردهء بز روغن گلسرخ هر يك ١٢ ل
و هرگاه به قابض محتاج باشد روغن و پيه نبايد كرد و گلسرخ اقماع دار و گلنار داخل مطبوخ كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
جهة قولنج منقول از كامل الصناعة
عناب 20 ،سپستان 30 ،مويز منقى 10،حلبه 5، تخم كتان 5 ،سبوس گندم 3، گل خطمى 2، قنطوريون رقيق 4، تخم رازيانه 2، برگ چغندر 15،
در چهار صد ل آب بجوشانند تا ثلث بماند
پس صاف نموده ٤٠ ل او را با شكر سرخ 2 ،بورهء ارمنى 1 ،آبكامه 10، روغن كنجد 15، حقنه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنهء ليّنه
كه در امراض حاره استعمال نمايند
عناب 20 ،سپستان 30 ،بنفشه 7 ،جو مقشر 7 ،خطمى 7 ،سبوس گندم 7 ،خسك 7 ،اكليل الملك 7، و در سيصد ل آب بجوشانند تا به ثلث رسد
و چهل ل آب او را يا شكر سرخ 5 و روغن بادام 10 ،حقنه نمايند
و اگر تبريد بيشتر لازم باشد لعاب برزقطونا و روغن تخم كدو و آب لبلاب اضافه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
جهة برودة رحم و احتباس حيض نافعست
اشق 3، مقل 3 ،سكنجبين 3، جاوشير 1 ،جند 1، تخم كرفس 2 ،نانخواه 2 ،رازيانه 2 ،سيساليوس 2 ،بابونه 2، سنبل 1، با آب 40 و شير تازه 40 ،بجوشانند تا به نصف رسد
و چهل ل او با روغن تازه گاوى و عسل كف گرفته 10 و روغن كنجد 20، در قُبل حقنه نمايند و تا ممكن باشد امساك كنند كه آب حقنه زود دفع نشود

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
جهة درد مفاصل و عرق النسا و امثال آن نافع است
حلبه 7، بادام تلخ 7 ،مغز دانهء بيد انجير 7 ،تخم كتان 7 ،بابونه 5، شبت 15، حب الغار 15، خسك 20 ،سورنجان 7، خربق سفيد 1،
قنطوريون 20، سكبینج 3 ،اشق 3، جاوشير 3، تخم حنظل 3 ،مقل 7 ،تخم كرفس 15 ،
تخم شبت 7، سداب 7، انجير زرد ده عدد، عناب 20، سپستان 40 ،
بعد از طبخ نيم رطل را با روغن گاو 7، و روغن خيرى 7، حقنه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

حقنه
جهة قرحهء امعاء نافع و بغايت قابض است
برنج 15، عدس مقشر 15 ،آرد جو بو داده 10 ،گل انار 5 ،جفت البلوط 3 ،پوست انار ترش 5 ،در دو رطل آب بجوشانند تا مهرا شود
و سى مثقال او را با سفيداب گل قبرسى 7 ،
صمغ عربى اقاقيا دم الاخوين عصارهء لحية التيس هر يك يك مثقال
كاغذ سوخته 1ل و نيم زردهء تخم پخته دو عدد و روغن گلسرخ 7 حقنه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص359