در سعوطات و نشوقات و عطوساة و شموماة و لخالخ

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سعوط
عبارت از چيزيست كه در بينى كنند
و عطوس
آنچه عطسه آورد
و نشوق
آنچه بر بينى كشند
و بخور و دخنه هر چه بخار و دود او را استنشاق نمايند
و لخلخه
انچه از مايعات خوشبو در ظرفى كرده بو كنند
و نفوخ
انچه در بينى دمند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سعوط
جهة تقوية قوة حافظه
و گويند مداومته او موى سر و ريش را سياه كند
مغز سر کلنک(دانک) و زهرهء او يک قيراط نرم سائيده با روغن زنبق سعوط نمايند و ساعتى به پشت بخوابند
و سعوط زهرهء خطاف را جهة سياه كردن و رويانيدن موى سفيد مجرب دانسته‌اند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سعوط
جهة قطع رعاف مجربست
حضض هندى سوخته را با آب بادروج سعوط كنند
و به دستور سعوط عصير سرگين حمار
و نفوخ سرگين محرق او بسيار قوى الاثر است
و سعوط آب برف و آب گندنا نيز نافع است

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سعوط ديگر
كه در قطع رعاف بيعديلست
جند زاج سفيد آهک دم الاخوين مازو كاغذ سوخته بالسويه با روغن زيتون سعوط كنند
(+نفوخ جهة رعاف بغایت مفید است مازوی سوخته در سرکه انداخته زاج قلقطار محرق کندر بالسویه نرم سائیده نفوخ کنند)

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

نفوخ ديگر
گلنار 1 ،كندر 1 ،جفت البلوط نیم، زرورد 1 ،كافور 1 دانک افيون دانک، مازوى سوخته نیم، با آب برگ بيد يا آب كاهو و امثال آن سعوط نمايند
يا بى آبها نفوخ نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سعوط ديگر
جهة دردسر بارد و شقيقه و بيضه و خوذه نافع است
صعتر 1، مرّصاف نیم، صبر زرد نیم، حضض مكى نیم، شونيز نیم،
جاوشير دانک، جند دانک، سكبينج دانک، مشك نیم دانک، زهره کلنک دانک نیم، زهره كبك دانک نیم،
با آب كرفس سرشته قدر عدسى با آب مرزنجوش سعوط نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سعوط
جهة تحليل رياح دماغى و سدّهء بلغمى
موميائى جند مشك فرفيون بالسويه قدر يک حبه با روغن زنبق و امثال آن سعوط كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

نفوخ
جهة سكته و سبات و لیثرغس نافع است
جند حلتيث زهره کلنک مفرده و مجموعه با آب مرزنجوش و ماء العسل نفوخ نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص358