در ادهان و انچه به آن متعلق است

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

در ذكر ادهان مخترع ادهان فيثاغورس است و گويند اولا بقراط استخراج نموده
و هر چه از بزور و گلها و مانند او ترتيب دهند مثل روغن كنجد و روغن گل در تحت ذكر اصل آن در ادويهء مفرده مذكور است مع خواص و افعال و مزاج آن
و هرچه در حكم عطريات و اعمال غربيه است مثل روغن عنبر و امثال آن به دستور در طى دستور اول مسطور گشته
و قواعد كليه و ادهان مركبه در اين باب مذكور مى شود
اما طريق استخراج روغن بزور آنست كه آن تخم را كوبيده قدرى آب گرم بر آن پاشيده به آتش گرم كرده بيفشارند
و هرچه از اوراق و اغصان و اذهار خشك گيرند بايد با شش وزن او آب بجوشانند تا به ربع رسد
پس صاف نموده با مثل او روغن كنجد يا روغن زيتون و امثال آن بجوشانند تا روغن بماند
و آنچه متعارفست ان است كه گلها را در روغن كرده به آفتاب گذارند و بعد از هر هفته صاف نموده گلها را تازه كنند تا سه مرتبه
و اگر زياده تكرار عمل نمايند قويتر مى شود
و اين قسم متعارف و ضعيفتر از قسم اولست
و طريق استخراج روغن تخم مرغ و روغن گندم و امثال آن در قسم اول دستورات مذكور است
بدانكه اكثر ادهان بزور و غير آن متكرج مى شود مگر روغن حب البان كه هر چيز را كه به روغن او ترتيب دهند متكرج و فاسد و بدبو نمى شود
و غلاف شكوفه خرما كه كفرى نامند بالخاصية مانع فساد روغنهاست
و هرگاه خواهند كه روغنها را سفيد كنند به جهة طبوب و نمود آن بايد به ازاى هر رطلى از روغن مثل آن آب و يک وقيه مغز گردكان و نيم وقيه نمك كه با هم سائيده باشند اضافه نموده بجوشانند تا آب به نصف رسد
پس سرد كرده روغن را از آب جدا كنند و باز با آب به دستور بجوشانند و صاف نمايند و تكرار عمل نمايند به حدى كه خواهند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الناردين
روغن سنبل روميست در كل امراض بارده مثل فالج و لقوه و رعشه و قولنج و ضعف معده و جگر و كليه و مثانه و گرانى سمع و درد رحم و احتباس حيض و درد اعضا و اعصاب نافع است شرباً و ضماداً و احتقاناً
قصب الذريره عود بلسان سعد ورق الغار قسط تلخ ناردين مرزنجوش قردمانا ساذج اذخر راسن ابهل برگ مورد اذان الفار مكد ٥
اوّل نيمكوب كرده و با ٦٠ و ٥٠ ل شراب كهنه با جمهورى يا نبیذ زبیب و عسل و دو هزار و يكصد و پنجاه ل آب تا شش ساعت بجوشانند كه بنصف رسد
بعد از آنكه يك شبانه روز خيسانيده باشند پس صاف نموده با گلسرخ و حماما و سليخه و آب مورد تازه و مرصاف مكد بيست و سه ل تا سه ساعت ثانيا بجوشانند كه به نصف رسد
پس صاف كنند و با سنبل رومى و سنبل الطيب و قرنفل و ميعه سايله و روغن بلسان
و اگر نباشد روغن زيتون كهنه جوزبوا مكد ٢٣ ل روغن كنجد ٥٠ ٦٠0 ل به اتش نرم بار ثالث بجوشانند تا آب سوخته روغن بماند
انگاه صاف نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن السّداب
جهة کمر و ورك و مثانه و كليه و ساقين
و ادرار نمودن بول و حيض
و تحليل رياح و درد گوش و صرع و صداع شرباً و ضماداً و قطوراً و احتقاناً بغايت نافع است
به ازاء هر يک وقيه سداب تازه سه وقيه روغن زيتون يا كنجد و يك مثقال از هر يك از خردل
و حب الرشا و عاقرقرحا يک رطل آب كرده بجوشانند تا روغن بماند
پس صاف نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن العلقم
دهن الحنظل است و دهن قثاء الحمار نيز نامند
و اكثر اطبا بهترين ادهان دانسته‌اند خصوصاً جهة تقوية باه و اشتها و برودة معده و درد مفاصل و نقرس و عرق النسا بيعديلست
و عجيب الفعل تر از روغن ناردين دانسته‌اند
عصارهء قثاء الحمارده رطل ميعه سايله پانزده ل
قنطوريون شحم حنظل زراوند مدحرج زوفاى خشك پودنه كوهى و برى و نهرى و سكبینج برگ و قلى بيخ سوسن اسمانجونى مكد 10ل
عاقرقرحا ٤ ل
آب صاف روغن زيتون بالمناصفه ١٥ رطل بعد از خيسانيدن ادويه بجوشانند تا آب سوخته روغن بماند
پس صاف نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349-348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الكلكلانج
از حكماى هند است و جهة امراض بارده مثل فالج و درد مفاصل و اعيا و ازالهء آثار و تقوية موى
و شرب او جهة تقوية جگر و معده و كليه نافع
و مدر بول و حيض است
انواع هليلجاة و بليله و آمله و فلفل و دار فلفل زنجبيل مكد ٦
جاوشير اشق سكبینج مكد ٥
تربد سفيد ٤ م
خسک كرنب تازه سداب تازه مكد ه م
با يكهزار و دويست ل آب بجوشانند تا به نصف رسد
پس صاف نموده با چهار صد ل روغن خروع بجوشانند تا روغن بماند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الزعفران
كه دهن الخلوع نامند جهة صلابات و اوجاع رحم و معده و تشنج و فساد رنگ رخسار و رفع بيخوابى و تنقیهء قروح و جروح رحم نافع است
زعفران ١٥ قردمانا ٦ ل قصب الذريره ٥ مرّصاف 1
در ٣٠٠ ل روغن كنجد يك هفته خيسانيده هر روز بر همزنند
و با صد ل آب بجوشانند تا روغن بماند و صاف نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن لبوب السّبعة
منقول از قرابادین عيسى بغايت مرطب و جهة امراض يابسه و ازالهء علل سوداوى و صداع و جذام و ماليخوليا نافع است ضماداً و شرباً و سعوطاً
مغز فندق و پسته و بادام شيرين و كنجد و حب الصنوبر و مغز تخم كدو و مغز بادام تلخ بالسويه كوبيده
گرم كرده بيفشارند تا روغن از او جدا شود

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن المبارك
منقول از شفاء الاسقام و دهن اللقوه نامند
جهة لقوه و فالج و كزاز و عرق النسا و دوالى و نقرس و تحليل رياح و تهیج باه و اشتهاى طعام نافع
و قطور او جهة كرى و گرانى سمع و سدّهء صماخ در روز مؤثر
و فرزجهء او جهة جميع امراض رحم نافع است
و مؤلف تذكره گويد كه مثبت ارواح و عاقد است
حلبه شونيز بالسويه كوبيده تسقيه به روغن زيتون به طريق تحميص نمايند
و بر روى آتش نرم سه مثل خود روغن را جذب كند پس تقطير دهن كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349