در مطبوخات و نقوعات و ماء الاصول و مقييات و مسكنات قى

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

اما مطبوخات
مشتملست بر منضجات اخلاط و مليات طبع و خلطى كه در طريق تحجر باشد و بر مسهلاة
و شرط است كه بعد از خيسانيدن بجوشانند
و هرچه از ادويه تاب طبخ داشته باشد مثل بيخها بيشتر بجوشانند
و انچه بخلاف او باشد در آخرهاى جوشانيدن اضافه نمايند مثل افتيمون
و صفة هر يك در ادويهء مفرده مذكور شد
و در شرب منضجات كه مشتمل باشد بر تفتيح و ترقيق غليظ و تفريق خلط متعفن از خلط صالح سوداويين و صاحبان امراض مزمنه بيشتر محتاجند
و به حسب مزاج هر شخصى و علتى و فصلى و سنى و بلدى تركيب بايد نمود بنابراين نسخهء چندى كه دستور تواند بود ذكر مى شود

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

منضج
سودا و بلغم غليظ
مويز بيدانه 10، گل گاوزبان 2، بادرنجبويه 2، شكوفهء غافث 3، پرسياوشان 3، عناب 20 دانه، سپستان 20 دانه،
پوست بيخ كرفس 2، گل بابونه 2 ،بيخ كبر 2 ، پوست بيخ رازيانه 2 ،شاه تره 3 ، زوفا خشك 2 ،آمله مقشر 2، شكاعى 2، باد آورد 2،
تخم كرفس 1 نیم ،تخم رازيانه جوشانیده ا نیم، گلقند آفتابى 5 ،ترنجبين 10 ، شير خشت 10 ، كه در آن حل و صاف كرده باشند بنوشند
و بايد كه قدر آب ٣0٠ ل باشد كه به ربع باز آيد
و اگر سودا از صفراى محترقه باشد آلوى بخارا 15 ، پوست بيخ كاسنى 3، بنفشه 3، عنب الثعلب 3 ،پرسياوشان 3، شاه ترهء خشك 3، شكوفه غافث 3،
عناب 20 دانه ،سپستان 20 دانه، آملهء مقشر 3، (+ تخم خیار 3) تخم كاسنى 2 ،گل گاو زبان 2 ،گلسرخ 2 ،در ٣٠٠ ل آب بجوشانند تا به ربع آيد
و با ترنجبين و شير خشت استعمال نمايند
و هر گاه بلغم و صفرا مركب باشد
زوفا خشك 1، اصل السوس 2، شكاعى 2،باد آورد 2، آلوى بخارا 15،
پوست بيخ رازيانه 2 ،پوست بيخ كاسنى 3 ،عناب 20 دانه ،سپستان 20 دانه، گل بابونه 2 ،تخم كشوث 2 ،انيسون 2 ، عنب الثعلب 3، به دستور جوشانيده با گلقند افتابى 5 و سكنجبين ساده بنوشند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مسهل سودا و بلغم
در منضج سودا سناء مكى 4 ،پوست هليله كابلى 4، هليله سياه 4، افتيمون 4 ،بسفايج 4،
تمرهندى 15، تربد سفيد 2 ،خراشيده به روغن بادام چرب كرده اسطو خودوس اضافه نموده
با فلوس 10 ،خيار شنبر روغن بادام 2، ترنجبين 10 ،لاجورد غير مغسول 2 دانک، شحم حنظل دانک، ملح نفطى 2 دانک، استعمال نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

در اسهال سوداى صفراوى
پوست هليله زرد 4 ،كابلى 4 ،با تمر هندى 15، بنفشه 4 ،افتيمون 4 ،سناء مكى 4 ،حجر ارمنى مغسول 2 دانک، محمودهء مشوى دانک ،خيار شنبر 10، روغن بادام 2، شير خشت 10،كنند
و در مسهل بلغم (+ و صفرای بلغمی)ريوند چينى 2 ،سناء مكى 5 ،هليلهء زرد 5 ،كابلى 5 ،
و تربد خراشيده 2، تمرهندى 15، الو بخارا 15، قنطوريون رفيق 2 ،افسنتين رومى 2، گلسرخ 2 ،قفاح اذخر2 ،
فلوس 10 ،خيارشنبر روغن بادام 2، غاريقون سفيد نیم ،محمودهء مشوى دانک، داخل كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مطبوخ مسهل سودا
كه حنين بن اسحق جهة زن صاحب سودا فرموده
هليله زرد 10و سياه 10 و كابلى 10، بسفايج 3 ،با سه رطل آب بجوشانند تا به نصف رسد
بعد از ان سنا مکی ٥ ،افتیمون 7 ،اضافه نموده چند جوش داده صاف نمایند
و آلوی بخارا 30 دانه، تمر هندی 20 ،مویز بی دانه 20 ،با دو رطل آب بجوشانند تا به نصف رسد
پس صاف نموده ٢٥ ل او را با ٤٠ ل از آب صاف كرده اول
و پانزده ل شكر سفيد بنوشند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مطبوخ خيار شنبر
جهة اخراج اخلاط حاره منقول از كامل
هليله زرد 10، الو بخارا 20 دانه، عناب 20 دانه ،مويز بيدانه 15، تمرهندى 15 ، گلسرخ 3، نيلوفر 3، بنفشه 2 ،
و در سه رطل آب بجوشانند تا رطلى بماند
و فلوس خيار شنبر از ١٠ ل تا ١٥ ل با روغن بادام شيرين 2، اضافه نموده بنوشند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

مبطوخ افتيمون و غاريقون
منقول از كامل جهة اخراج بلغم و سودا نافع است
هليله زرد 7 و كابلى 5 و سياه 5 و پوست بليله 2 ،آمله مقشر 3 ،مويز بيدانه 20، الوى بخارا 10 ،گل گاو زبان 3 ،گياه غافث 3، بادرنجبويه 2، اسطوخودوس 3 ،بسفايج 2، تربد سفيد 1 نیم ،محكوك در 5 رطل آب بجوشانند تا به يک رطل و ثلث رسد
پس افتيمون 10 اضافه نموده بجوشانند تا يک رطل بماند و صاف كنند و غاريقون را در آن حل كرده بنوشند
و بايد غاريقون را در عسل سرشته باشند
و به جهة صاحب جنون و ماليخوليا صبر سقوطرى نیم ،خربق سياه 2 دانک اضافه كنند
و جهة اخراج بلغم لزج به جاى عنبر و خربق شحم حنظل 2 دانک كنند


کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص340

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

نوع ديگر
كه قويتر است از جامع امين الدوله
هليله كابلى 7 و سياه 7 و بليله 2 ،آمله مقشر 3، آلوى بخارا 20 دانه ، تمرهندى 7، پاك كرده از ليف و دانه
مويز بيدانه 15، سناء مكى 3، گلسرخ 3 ،افسنتين 2، گياه غافث 2، اگر نباشد شكوفه او خوب است شكاعى 3، باد آورد 3، اسطوخودوس 2 ،كماذريوس 2،
كمافيطوس 2 ،گل گاو زبان 3، بادرنجبويه 2، ساذج هندى 1، قرنفل 1، تخم بادرنجبويه 1 نیم،
تخم فرنجمشك 1 نیم، انيسون 1 ،رازيانه 1، بسفايج 2، خربق سياه نیم ،تربد محكوك 1 نیم ،در ٦ رطل آب بجوشانند تا به ربع رسد
و افتيمون اضافه نموده بعد از سرد شدن كيسهء افتيمون را بيفشارند و صاف كنند
و غاريقون نیم و صبر زرد 2 ،نمك نفطى 2 دانک، لاجورد غير مغسول نیم دانک ،و شحم الحنظل دانک نیم ،شكر سفيد 7 ،مجموع را كوبيده در آن حل كنند و نيم گرم بنوشند
و اگر خواهند كه اخراج صفرا نيز كنند هليلهء زرد 5 ،داخل مطبوخ
و سقمونیا مشوی 5 دانک اضافهء محلول نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص341-340