اشربه

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

در اشربه و ربوب واضع او فيثاغورس است
و به اعتقاد او در تفتيح سدد و امراض حاره و بارده اقسام او بهتر از ساير تراكيب اوست
روفس را اعتقاد آن است كه زود فاسد مى شود و سريع الاستحاله است
و قول هر دو بحسب امزجه و امراض مختلفه حق است
و گويند سكنجبين اقدم است
و شيخ الرئيس ره ميفرمايد كه از حكماى فرس است و به يونانيین رسيده و اشربه به دستور حبوب و اقراص اقسام مى باشد
قدما بحسب ماده و زمان و اختلاف استعمال آن در امزجه مختلف به ششصد قسم و سكنجبين را هزار و دويست و شصت قسم منحصر ساخته اند
و ظاهرا كه تركيب اشربه موافق و امراض مختلفه منحصر نميتواند بود و مزاج اشربه زياده از يكسان باقى نميماند
و شروط ترتيب انست كه هر چه از فواكه صلبه باشد مثل سيب و به بعد از پاك كردن از پوست و تخم و كوبيدن او با دو وزن آن آب بجوشانند تا به نصف آيد پس صاف نمايند
و هرچه غير صلبه باشد مثل ليمو و ترنج و امثال او را افشرده آب آن را بگيرند
و هرچه گياه و برگ خشك باشد يك شبانه روز خيسانيده بعد از آن بجوشانند
و هرچه از جمله بيخها و شاخها باشد زياده از يك شبانه روز بخيسانند
و هرچه برگ و شاخ و گل تازه باشد كوبيده آب آن را بگيرند و با شكر و عسل و دوشاب انگورى و امثال آن بقدری كه مقصود باشد بقوام آورند و عطريات را مثل مشك و عنبر بعد از قوام و فرود آوردن او را از سر اتش داخل كنند
و در شربتهاى فواكه كه مطلب تقوية بوده باشد شرط است كه شيرينى او بقدر ثلث آب ميوها باشد
و قدما گفته اند كه چون مريض را قوتها تغيير يافته و بالطبع جگر مشتاق شيرينى و جاذب آن است پس اگر شكر و امثال آن زياده باشد بيشتر جذب مى كند و بار طبيعت مى شود و اگر كمتر باشد جذب او بحسب الواقع نمى شود
و ادخال عسل و شكر و ساير شيرينيها در اشربه بايد درجه مزاج هر يک را از شيرينى او با انچه شربت ميسازند ملاحظه نمود و موافق قصد مخلوط كرد
و هرگاه المى در اعضاى تنفس و يا مريض صاحب سعال باشد اشربه حامضه را استعمال جايز نيست و اگر در استعمال آن لابد باشد مثل سعل و دق بايد با صمغ عربى و كثيرا و غيره مغربات استعمال نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331-330

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين ساده
كه عبارت از سركه و قند است
هر گاه اجزا امساوى باشد مايل به سردى خواهد بود مفتح سده و رافع تشنگى و قاطع صفرا و در حميات حاره و امراض سپرز و جگر و معده مفيد است
و اگر سرد و تر خواهند سركه را زياد كنند
و اگر معتدل خواهند قند را دو چندان سركه كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين دوشابى
كه سركه با دوشاب انگورى مساوى باشد معتدل است

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين عسلى
كه سركه و عسل بالسويه باشد
گرم به اعتدال
و جهة امراض بلغمى و تفتيح سده و تقوية جگر و معده و تبهاى مركبه نافع است

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين سفرجلى
جهة تقوية معده و جگر حاره و رفع غثيان و قى و اسهال صفراوى و قطع عرق نافع است
آب به شيرين و ترش بالسويه دو جزو سركه و قند از هر يك يک جزو بقوام آورند
و اگر با آب به شيرين ترتيب دهند قبض او كمتر است

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين اصولى
جهة حمياة و سده ها و عطش و جلاى معده از بلغم
خلّ خمر ده رطل
آب شيرين بقدری كه حدة سركه را بشكند
پوست بيخ كرفس پوست بيخ رازيانه مكد ٦ وقيه
تخم كرفس و رازيانه و انيسون مكد ٢ وقيه
در سركه مذكور يك شبانه روز خيسانيده و به آتش هموارى پخته تا سدس او كم شود پس از آتش گرفته و صاف نموده
بريزند بهر جزئى از اين مطبوخ دو جزو از شكر و بپزند تا بقوام آيد
و اگر خواهند كه زعفران داخل كنند ٣ م زعفران را در خرقه بسته در وقت جوشيدن او (+در میان او) بيندازند و درد او صاف كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين افتيمونى
كه با ماء... بن استعمال نمايند
افتيمون بسفايج خربق سياه خربق را نيمكوب كرده
يك شبانه روز در نود ل سركه بخيسانند و نود ل آب اضافه نمايند و به اتش نرم بجوشانند
و بسفايج را كوفته در كيسه كرده در آن بيندازند
و چون آب بسوزد كيسهء افتيمون را انداخته يک جوش داده بعد از آن صاف نمايند و با دويست و پنجاه ل قند بقوام آورند
و هر روز تا چهار ده ل استعمال نمايند
و در مزاجى كه بسيار حار بوده باشد به اين نسخه ترتيب دهند
افتيمون بسفايج تخم كاسنى مكد ٧ م
تخم كرفس ٢ م تخم خياره ٥ م بيخ كاسنى دو م بيخ رازيانه ٢ م
ادويه را با سركه نود ل و آب نود ل جوشانيده
افتيمون را در لته بسته در آخر يک دو جوش داده بعد از سوختن آب صاف نمايند
و با دويست و پنجاه ل قند بقوام آورند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

سكنجبين بزورى معتدل
جهة تبهاى مركبه و ضعف جگر و صفراى محّى و استسقاى حار نافع است
تخم رازيانه 2، تخم كشوث 3، انيسون 2، گلسرخ 3 ،تخم كاسنى 2 ،تخم خيار 2 ،تخم خربزه 2 ،تخم كرفس 2 ،بيخ رازيانه 2، بيخ كبر 2، اصل السوس 2، بيخ كاسنى 3، عناب 2 دانه
در سركه 1 و آب 2 خيسانيده بجوشانند تا به نصف رسد و با شكر بقوام آورند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص331