قطن

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

گياهى است از خانوادۀ پنيرك Malvaceae داراى گونه‌هاى مختلفى است كه به صورت بوتۀ يكساله و يا درختچه مى‌رويد.


نام علمى معروف‌ترين آنها عبارت است از: Gossypium herbaceum L. و G. hirsutum L. و G. arboreum L. و G. barbadense L. و G. peruvianum Gav.مى‌باشد.

تركى :ماموق و بينوق

هندى: رويى و درخت كپاس و شكوفه آن را كپاس كاپهول و حب آن را بنوله نامند

فارسی: «پنبه» و «جوزق» و در اصفهان «كلوزه»

عربی: قطنّ و به عربى نيز آن را نامهاى بسيار است مانند كرسف و برشف و طوط و عصب الخرفع

و تازه آن را قور و كهنه آن را قضيم

یونانی:

انگلیسی: Cotton و Cotton plant

فرانسه: بوتۀ آن را Cotonnier و ثمر آن را Coton

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

.مغز ثمر درختى است
و آن دو نوع مى ‏باشد:

يكى نبات آن صغير از يك ذرع تا به يك قامت و قدرى زياده نيز به حسب ضعف و قوّت زمين فى الجمله شبيه به درخت بادنجان

و بر يك ساق ايستاده و ساق آن مجوف و اطراف آن شاخ‏هاى بسيار و بر سرشاخها گل

و ثمر آن و برگ آن از برگ بادنجان كوچكتر و زرد رنگ و گل آن نيز زرد رنگ و اندك خوشبوى فى الجمله شبيه به گل خطمى

و ته برگ‏هاى گل آن سرخ و ثمر آن كه جوزة القطن نامند

به قدر گردكان و شبيه به غنچه گل و پوست آن در خامى سبز و بعد از رسيدن مايل به بنفشى

و شكافته پنبه از جوف آن نمايان مى‏گردد و در بعضى اماكن و بلدان ثمر آن را بعد از كمال رسيدن مى‏چينند

و درخت آن را برقرار مى‏دارند يك سال تا دو سال ديگر ثمر مى‏آورد پس از بيخ مى‏برند

و از سر نو زراعت مى‏كنند و در بعضى بلاد هر سال از بيخ مى‏برند و از سر نو مى‏كارند

اين نيز به سبب قوّت و ضعف زمين است پس پنبه را از جوزه و تخم جدا كرده به مصارف مقرره مى‏آورند

و نوع دويّم درخت آن عظيم به قدر درخت زردآلو و سيب و گردكان تا مدتى مى‏ماند بيست و پنج سال تا سى سال

و زياده هم و گل آن سرخ و بزرگتر و جوزه آن نيز بزرگتر و پنبه آن بسيار نرم و يحتمل كه اين نوع سينبهل باشد

كه در ملك هند و بنگاله مى ‏شود و ليكن پنبه اين بكار بافتن البسه نمى‏ آيد و در حرف السين مع الياء ذكر يافت.

بهترين پنبه سفيد تازه نرم آنست و كهنه خشن آن زبون و بهترين حب آن بزرگ پر مغز تازه آنست.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 630


پنبه مزروع ايران گياهى است يكساله كه ارتفاع آن تا  ١  متر، برگهاى آن پنجه‌اى، متناوب، سطح آنها را اغلب تار تيره رنگى مى‌پوشاند.

گلهاى آن زرد رنگ روشن است كه در بن گلبرگها لكه‌هاى تيره‌اى وجود دارد.

ميوۀ آنكه به قوزه پنبه معروف است در ابعاد يك گردو و در داخل آن دانه‌هاى پنبه يا به اصطلاح ميوه با كپسولهاى رسيدۀ پنبه پنبه دانه قرار دارد.

سطح دانه‌هاى پنبه تيره رنگ سخت و پوشيده از تارهاى سفيد (در بعضى ارقام خرمايى) سلولوزى مى‌باشد

كه پس از رسيدن قوزه و باز شدن آن، اين تارهاى سفيد از هم باز شده و آمادۀ چيدن مى‌شود.

تارهاى پنبه در بعضى ارقام با طول مساوى و در برخى ارقام كوتاه و بلند هستند.

در اثر اصلاح و پرورش ارقام پنبه تلاش مى‌شود كه ارقام اصلاح شدۀ با طول تار هرچه درازتر و يكنواخت‌تر و محكم‌تر به دست آيد.

در دانۀ پنبه مقدار قابل ملاحظه‌اى (در حدود  ٢٠  درصد) روغن وجود دارد كه براى تهيه روغن خوراكى نباتى استخراج مى‌شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 393-394

[pejuhesh237]

.و در اكثر بلاد معموره كثير الوجود مگر در بعضى بلاد اقليم اول و اقليم هفتم كه مطلقاً نمى‏ شود.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 630

[pejuhesh237]

.شاخۀ پنبه

روغن پنبه سمي است .

پوست ريشۀ پنبه قاعده‌آور است و در دوران وضع حمل به عنوان داروى كمك براى تسهيل وضع حمل به كار مى‌رود.

زيرا داراى خاصيت اكبوليك مى‌باشد.

داروهاى اكبوليك داروهايى هستند كه در اثر انقباض عضلات رحم موجب تسريع تولد جنين را فراهم مى‌نمايد

و يا در موارد لازم موجبات سقط جنين مى‌شوند.

در هندوچين (كامبوج) از تمام اندام گياه پنبه ) G. Herbaceum( به عنوان تب‌بر استفاده مى‌شود.

جوشاندۀ گياه را براى معالجۀ مالاريا و ساير انواع تبها مى‌خورند.

دم كردۀ گلها و برگهاى گياه را براى نرم كردن سينه مى‌خورند.

در استعمال خارجى از خيس كردۀ غليظ گلها و برگ پنبه در آب براى تحليل ورمها مصرف مى‌شود.

ريشه پنبۀ قابض و مدّر است و براى معالجۀ اسهال خونى مفيد است و در استعمال خارجى نرم كنندۀ ورم است و دود آن براى بواسير مفيد مى‌باشد

در اندونزى فقط از ضماد برگهاى له‌شدۀ پنبه استفاده كرده و به كمر مى‌اندازند تا ناراحتى‌هاى مثانه و دفع ادرار رفع شود

در روغن تخم پنبه مادۀ گوسيپول كه سمّى است وجود دارد و براى مصرف پروتئين تخم پنبه

و همچنين روغن آن بايد قبلا اين مادۀ سمّى حذف شود.

كنجاله تخم پنبه كه پس از گرفتن روغن از تخم به دست مى‌آيد در حدود  ٨ / ٣  درصد گلوتاميك اسيد دارد

كه در حالت آزاد براى معالجۀ كمبودهاى دماغى اطفال و نوجوانان مفيد است

در هند از تخم پنبه به عنوان نرم‌كنندۀ پوست و مخاط و مليّن و نرم‌كنندۀ سينه و براى افزايش ترشح شير

و براى افزايش نيروى جنسى مى‌خورند و در موارد سردرد براى رفع سردرد مى‌خورند.

و از پوست ساقۀ پنبه و ريشۀ پنبه به عنوان قاعده‌آور و افزايش‌دهندۀ ترشح شير استفاده مى‌شود.

آب برگ پنبه در موارد مارگزيدگى و عقرب‌زدگى به كار مى‌رود .

اين گياه به علت داشتن ماده سمّى گوسى‌پول بايد با احتياط و با نظارت پزشك، در حد مجاز مصرف شود..کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 397-396

[pejuhesh237]

در دويم گرم و خشك و مجفف و شكوفه او به غايت مفرح کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-207-208



متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

‏ و بعضى تر دانسته‏ اند و حب آن در دويّم گرم و تر و با رطوبت فضليه و گل آن گرم و تر و با قوّت مفرحه کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 630

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و يك وقيه او قريب به اسكار و شربتى كه از آن بسازند

به قدر بيست درهم او رافع خفقان و اختناق رحم و وسواس

و جهة ابتدای جنون مفيد

و ضماد شكوفه و برگ و به دستور پنبهء سوخته محلل اورام

و رافع حكه و مانع آبله كردن سوختگى آتش

و آب برگ او قاطع اسهال است به شرطي كه

با شربت سيب به دفعات تا ربع رطل از آن بنوشند

و لباس(+پوشیدن) او مسخن و مجفف

و پنبه تازهء او مقوى بدن و موافق صاحبان رعشه و كزاز و فالج

و ضماد برگ او با روغن گل جهة نقرس بيعديل

و جلوس در طبيخ او جهة اختناق رحم

و بخور او جهة زكام

و سوختهء او در قطع خون جراحات مجربست

و چون فتيله از آن ساخته يك طرف آن را آتش زده طرف ديگر بر ثاليل گذارند

به حدى كه قريب به داغ رسد و سه روز تكرار كنند در رفع ثاليل مجربست

و چون شاخ پنبه را در گوش گذاشته طرف ديگر را بسوزانند جهة آبى كه در گوش رفته باشد جذب كند

و پنبهء پوسيدهء كهنه رافع گوشت مردهء زخمهاست

و ضماد جميع اجزاى او مقوى معده و محلل وجاذب خون بظاهر جلد است

و مغز پنبه دانه با سكنجبين در محرورين

و با دارچینی در مبرودين به غايت مبهى است

و قدر شربت از شكوفهء او تا هجده درهم از مغز دانه او تا پنج درهمست

و روغن تخم او مبهى و ملطف و جالى و رافع سرفه و مغص و تدهين او جهة امراض بارده بيعديلست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-207-208


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و بخور آن رافع زكام. الاورام و الحكه و حرق النار و الجروح و القروح

و پر كردن آن در جوف قروح عميقه جاذب چرك از عمق و مجفف آن

و ذرور آن قالع جراحات و مجفف اينها و پر كردن آن در جوف زخمهاى كهنه محلل و قاطع لحم فاسد زايد آن و جاذب چرك از عمق آن

و بستن پنبه كهنه گرم كرده بر اعضاى موجعه و اورام بارده هر عضوى كه باشد و بر قيلة الماء نيز

مسكن و محلل آن با تكرار عمل خصوصاً كه بر آن عضو اولًا زنجبيل و زرنباد نرم كوفته بيخته خوب بمالند

پس پنبه را گرم كرده بر آن بسته تا مدتى بگذارند و باز نكنند و به دستور پنبه تازه دانه جدا كرده را چون قدرى بكوبند

و گرم كرده بر برگ بيد انجير گرم كرده پهن نموده بر ورم بيضه بندند

و همچنين تخم تازه از پنبه جدا كرده كوبيده اندك زنجبيل و آب بر آن پاشيده گرم كرده حب القطن يعنى پنبه دانه آشاميدن مغز

مقشر آن ملين سينه و شكم و رافع سرفه گرم

مقدار شربت آن‏: تا پنج مثقال و تدهين به دهن آن جهت رفع كلف و نمش و خراجات حادثه در صورت و ورق آن

و ضماد آن با روغن گل جهت ضربان دايم بيعديل

و با برگ خرفه جهت اوجاع مفاصل حاره و بارده و ذرور آن قاطع خون جراحات

و ضماد جميع اجزاى آن مقوى معده و محلل و جاذب خون به ظاهر جلد

و گفته‏ اند تخم آن‏ مضر گرده، مصلح‏ آن خميره بنفشه.

بدل آن‏: تخم كنگر است و در قرابادين كبير جوارش حب القطن و معجون آن و شراب زهر آن ذكر يافت‏.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 630-631

[pejuhesh237]

و يك وقيه او قريب به اسكار و شربتى كه از آن بسازند

به قدر بيست درهم او رافع خفقان و اختناق رحم و وسواس

و جهة ابتدای جنون مفيد

و ضماد شكوفه و برگ و به دستور پنبهء سوخته محلل اورام

و رافع حكه و مانع آبله كردن سوختگى آتش


ضماد گياه پنبه سوخته كه به حد خاكستر نرسيده باشد براى تحليل ورم و رفع خارش مقعد

و سوختگى آتش و جذب چرك زخمهاى عميق مفيد است.

و آب برگ او قاطع اسهال است به شرطي كه

با شربت سيب به دفعات تا ربع رطل از آن بنوشند


خوردن آب برگ تازۀ پنبه در حدود 100 گرم كه به تدريج در دفعات با شربت سيب خورده شود،

اسهال اطفال را بند مى‌آورد و براى نوجوانان نيز اين خاصيت را دارد

و لباس(+پوشیدن) او مسخن و مجفف

و پنبه تازهء او مقوى بدن و موافق صاحبان رعشه و كزاز و فالج

و ضماد برگ او با روغن گل جهة نقرس بيعديل

و جلوس در طبيخ او جهة اختناق رحم

اگر در دم كردۀ برگ تازه مخلوط با كمى ريشۀ گياه بنشينند براى اختناق رحم و براى رفع درد آن نافع است

و بخور او جهة زكام

و سوختهء او در قطع خون جراحات مجربست

و چون فتيله از آن ساخته يك طرف آن را آتش زده طرف ديگر بر ثاليل گذارند

به حدى كه قريب به داغ رسد و سه روز تكرار كنند در رفع ثاليل مجربست

و چون شاخ پنبه را در گوش گذاشته طرف ديگر را بسوزانند جهة آبى كه در گوش رفته باشد جذب كند

و پنبهء پوسيدهء كهنه رافع گوشت مردهء زخمهاست

و ضماد جميع اجزاى او مقوى معده و محلل وجاذب خون بظاهر جلد است

و مغز پنبه دانه با سكنجبين در محرورين

و با دارچینی در مبرودين به غايت مبهى است


خوردن مغز تخم پنبه براى نرم كردن سينه و شكم نافع است و براى تسكين سرفه مفيد مى‌باشد.

اشخاص سرد مزاج بهتر است آن را با شكر و دارچين بخورند.

مغز تخم پنبه در گرم‌مزاجها مقوى نيروى جنسى است و براى ازدياد اسپرم مؤثر است. مقدار خوراك آن تا  ٢٠  گرم است.

و قدر شربت از شكوفهء او تا هجده درهم از مغز دانه او تا پنج درهمست

و روغن تخم او مبهى و ملطف و جالى و رافع سرفه و مغص و تدهين او جهة امراض بارده بيعديلست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-207-208




متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و بخور آن رافع زكام. الاورام و الحكه و حرق النار و الجروح و القروح

و پر كردن آن در جوف قروح عميقه جاذب چرك از عمق و مجفف آن

و ذرور آن قالع جراحات و مجفف اينها و پر كردن آن در جوف زخمهاى كهنه محلل و قاطع لحم فاسد زايد آن و جاذب چرك از عمق آن

و بستن پنبه كهنه گرم كرده بر اعضاى موجعه و اورام بارده هر عضوى كه باشد و بر قيلة الماء نيز

مسكن و محلل آن با تكرار عمل خصوصاً كه بر آن عضو اولًا زنجبيل و زرنباد نرم كوفته بيخته خوب بمالند

پس پنبه را گرم كرده بر آن بسته تا مدتى بگذارند و باز نكنند و به دستور پنبه تازه دانه جدا كرده را چون قدرى بكوبند

و گرم كرده بر برگ بيد انجير گرم كرده پهن نموده بر ورم بيضه بندند

و همچنين تخم تازه از پنبه جدا كرده كوبيده اندك زنجبيل و آب بر آن پاشيده گرم كرده

حب القطن يعنى پنبه دانه آشاميدن مغز

مقشر آن ملين سينه و شكم و رافع سرفه گرم

مقدار شربت آن‏: تا پنج مثقال و تدهين به دهن آن جهت رفع كلف و نمش و خراجات حادثه در صورت و ورق آن

و ضماد آن با روغن گل جهت ضربان دايم بيعديل

و با برگ خرفه جهت اوجاع مفاصل حاره و بارده و ذرور آن قاطع خون جراحات

و ضماد جميع اجزاى آن مقوى معده و محلل و جاذب خون به ظاهر جلد

و گفته‏ اند تخم آن‏ مضر گرده، مصلح‏ آن خميره بنفشه.

بدل آن‏: تخم كنگر است و در قرابادين كبير جوارش حب القطن و معجون آن و شراب زهر آن ذكر يافت‏.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 630-631

ضماد آب برگ پنبه با روغن گل براى نقرس بسيار مفيد است

و ضماد آن با برگ خرفه براى درد مفاصل گرم و سرد نافع است.

و پاشيدن گرد برگ آن خون جراحت و زخم را بند مى‌آورد. تخم پنبه براى كليه مضّر است و از اين نظر بايد با بنفشه خورده شود.


[جوارش حب القطن‏]
جوارش حب القطن اعضاى رئيسه از قلب و دماغ و كبد را تقويت بخشد و باه را بيفزايد
صنعت آن‏
مغز حب القطن چهار مثقال لسان العصافير شيرين مغز حبّ الصّنوبر بهمنين از هريك دو مثقال ساذج هندى بادرنجبويه درونج عقربى كل كاوزبان با خصية الثعلب مصرى قرنفل دارچينى خولنجان زعفران زنجبيل قاقله كبار قاقله صغار از هريك يك مثقال عنبر اشهب يك دانك و در نسخه ديكر ثعلب مصرى عنبر اشهب نيم مثقال داخل است ادويه كوفته و بيخته با سه وزن آن نبات سفيد و عسل على الرّسم بسرشند شربتى از يك مثقال تا دو مثقال‏
[شراب دهن القطن‏]
شراب دهن القطن خفقان و توحش و طپش قلب و وسواس و ابتداى جنون و اختناق رحم نافع‏
صنعت آن‏
كل پنبه تازه نيمن در دو من آب باران يك شبانه‏روز بخيسانند پس باتش ملايم بجوشانند تا ثلث‏

آب بماند پس ماليده صاف نموده با يكمن قند بقوام اورند و اخر مقدار نيم مثقال زعفران سوده اضافه نمايند شربتى بيست درم با كلاب و بيدمشك و عرق كاوزبان بياشامند
[معجون حب القطن‏]
معجون حب القطن جليل القدر عظيم النّفع و از جالينوس است اعاده شهوت باه ميكند بعد از نوميدى و اواز را صاف ميكند و سده بكشايد و ضعف كليه و مثانه را زايل ميكرداند و بجهة حرقة البول نافع و سنك كرده و مثانه را ميريزاند و دشوارى نفس و ربو را نافع است و قدر شربتش دو مثقال و قوتش تا سه سال باقى است‏
صنعت آن‏
آب حب القطن بيست مثقال دارچينى قرنفل حبّ الصّنوبر تخم ابخره از هريك پنج مثقال زنجبيل شقاقل از هريك ده مثقال دارشيشعان هفت مثقال قسط شيرين بزر كتان مقلو مصطكى از هريك چهار مثقال تا سه وزن ادويه عسل كف كرفته بسرشند.قرابادين كبير ؛ ص1137

[pejuhesh237]

.