جنطيانا

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

گياهى است از خانوادۀ ژانسيان Gentianaceae نام علمى آن Gentiana lutea L. و مترادف آن Swertia lutea Vest.Asterias lutea Borckh

فارسی: «كوشاد» ، «دواء الحيه» و به عجمي اندلس يش كشكه و بعضى يش كشكه را غير آن دانسته‌اند.


هندى :بكهان بيد اسم آن مشتق از اسم پادشاهى است كه اول اطلاع بر ان يافته و يا شفا از ان دوا يافته و اسم آن بادشاه جنطين بوده

رومی: اسيليسقان

عربی: دواءالحیه

یونانی: جنطيانا

انگلیسی: Great gentian، Yellow gentian، Gentian ، Bitter wort و Bitter root

فرانسه: Quinquina indigene, Grande Gentine, Gentine jaune

آلمانی: Gelber Enzian , Enzian

ایتالیائی:Genziana grande , Genziana gialla , Genziana maggiore

[pejuhesh237]

اسم بيخيست دراز و غليظ و مايل به تيرگى و تلخ و رومى آن را ساق به قدر انگشتى

و در طول قريب به دو زرع و برگش شبيه به برگ گردكان و سرخ و ريزه و با تشريفات

و گلش سرخ مايل بكبودى و ثمر و غلاف او شبيه بكنجد و غير رومى را جرمقانى نامند

برگش شبيه بحمّاض و او غير مستعمل است . کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص74-75

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:
دو صنف مى‌باشد:

رومي و غير رومي :

و رومي آنكه بهترين اصناف است و به فارسي نيز نامند مستعمل و نزد اطلاق مراد اين صنف است .کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 316


جنطيانا گياهى است چند ساله، علفى بلند، داراى ساقه‌اى استوانه‌اى سبز و قوى به بلندى  ۵ / ١ - ١  متر. برگهاى آن سبز،

ضخيم و متقابل كه دوتادوتا بدون دمبرگ به ساقه چسبيده‌اند.

شكل برگها مثلثى نوك‌تيز يا بيضى نوك‌تيز و موج‌دار است. گلهاى آن زرد.

ريشۀ گياه ضخيم گوشتى، ساده يا منشعب به رنگ زرد تيره و قهوه‌اى قرمز كه كنج آن اسفنجى، طعم آن بسيار تلخ و بوى آن تند و نامطبوع است.

طول ريشه تا  ١  متر هم مى‌رسد و معمولا براى مصرف در طب سنتى از ريشۀ گياه  ۵ - ٢  ساله استفاده مى‌شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 291

[pejuhesh237]

.منبت آن جبال و مواضع سايه و برف‌نشين و نمناك کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 316


اين گياه در دشتهاى مناطق مختلف نيمكرۀ شمالى و اراضى آهكى و برخى مناطق آسيا مى‌رويد. وجود اين گياه در ايران تا به حال گزارش نشده است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 291-292

[pejuhesh237]

گونه‌هاى ديگر جنطيانا كه در هند و خاور دور مصارف گستردۀ دارويى دارند كه در زير مختصرا شرح داده مى‌شود.

 ١ . گونه Gentiana triflora Pallas گياهى است چينى.

 ٢ . گونه Gentiana scabra Bunge گياهى است چينى.

 ٣ . واريتۀ G. scabra Bunge var buergeri) Miq. (Maxim. گياهى است متعلق به كره، ژاپن و شمال چين.

سه گونۀ يادشده از نظر خواص دارويى مشابه هستند و بدون تفاوت ريشه هريك يا مخلوطى از ريشه‌هاى آنها به مصرف مى‌رسد.

معمولا ريشۀ اين گياهان در پاييز جمع‌آورى مى‌شود.

ريشۀ تلخ و خنك‌كننده است و براى معالجۀ بيمارى‌هاى كبد، زردى، قرمزى چشم، ورم و التهاب گلو، خشكى و تلخى دهان

و خارش مواضع خصوصى مشخص تجويز مى‌شود.

به علاوه ريشۀ گياهان فوق مقوى معده است ضد كرم شكم و تحليل تومورها و تب‌بر است.

و داروى مؤثرى براى عرق كردن شبانه و تحليل تومورها مى‌باشد.

معمول است كه ريشۀ گياهان فوق را با ساير داروها نظير Buddleia officinalis مخلوط مى‌كنند كه اثر آن تقويت شود.

توضيح: Buddleia را در ايران باغبانها «دم موشى» مى‌گويند و ارقام زينتى آن را در گلكاريها به كار مى‌برند

و گلهاى خوشه‌اى به رنگ بنفش و قفايى و ارغوانى دارد.


گونه‌هاى ديگر جنطيانا كه از نظر دارويى معروف هستند:

 ١ . . Gentiana barbata) Froel. (Moench در منچورى ريشۀ اين گونه از داروهاى معروف براى مواردى است كه درجۀ حرارت صفرا بالا مى‌رود.

 ٢ . . G. rhodantha Franch در چين از جوشاندۀ تمامى گياه به عنوان تب‌بر و از سوپ آن در موارد سوزاك مى‌خورند

 ٣ . . G. squamosa Ledeb. جوشاندۀ اين گياه را در چين به عنوان تصفيه‌كنندۀ خون، مدّر و براى رفع جوش و كورك مى‌خورند.

 ۴ . . Gnetiana macrophylla Pallas اين گياه بومى منچورى است و در چين، مغولستان و منچورى مصرف دارويى دارد و گونه G. dahurica Fisch.

كه در چين و در هند مى‌رويد. و گونه G. puberula در امريكاى شمالى مى‌رويد.

ريشه‌هاى گياه فوق داروى تلخ و مفيدى است و خصوصا براى تسكين درد مفاصل اثر محسوس دارد و به علاوه در موارد تشنج،

بى‌حسى زانوها و رانها، زردى، استسقا، سل ريوى با تب و اسهال خونى نافع است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص293-294

[pejuhesh237]

در اول سيم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص74-75


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

بعضى در دوم خشك كفته‌اند و قوت آن تا سه سال باقي مى‌ماند کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 316

[pejuhesh237]

براى تحريك هاضمه ممكن است از جوشانده يا تنطور ريشۀ گياه مصرف نموده

در مورد آرتروز و براى افزايش عادت ماهيانه نيز مى‌توان از جوشانده استفاده كرد.

براى تهيۀ جوشانده يك قاشق مربّاخورى گرد ريشۀ ژانسيان را در  ٣  پيمانه (هر پيمانه  ٢٢٠  گرم) آب ريخته و  ٣٠  دقيقه بجوشانند

و پس از خنك شدن يك قاشق سوپ‌خورى قبل از غذا بخوريد. چون خيلى تلخ است آن را با كمى شكر شيرين كنيد.

در مورد تنطور  ۴ / ١  قاشق مربّاخورى قبل از هر غذا مصرف شود.

ژانسيان نبايد به كودكان زير دو ساله داده شود و براى كودكان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از  ۶۵  سال از جوشاندۀ رقيق آن شروع

و بتدريج غلظت آن تا حد مجاز افزايش داده شود.

در آلمان پزشكان مصرف ژانسيان را براى اشخاصى كه فشار خون بالا دارند توصيه نمى‌كنند

و به علاوه معتقدند كه مقدار زياد و جوشانده غليظ ژانسيان ممكن است موجب تحريك معده و ايجاد آشفتگى و قى شود.

سازمان نظارت بر مواد خوراكى و دارويى امريكا مصرف ژانسيان را در نوشابه‌ها و خوراكى‌ها تأييد مى‌نمايند

و به استثناى زنان باردار و مادران شيرده و اشخاصى كه داراى فشار خون بالا هستند و مبتلا به گاستريت و اختلالات معده روده‌اى مى‌باشند،

مصرف ژانسيان را براى ساير اشخاص بلامانع اعلام كرده است كه به مقدار مجاز زير نظر پزشك استفاده نمايند. .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص297

[pejuhesh237]

و به غایت ملطّف و منقّى و جالى و مفتح و محلل و مدر و ترياق سموم و مخرج جنين و جهة گزيدن سگ ديوانه

و هوام و سموم مشروبه و ورم جگر و سپرز و عسر بول و احتباس حيض

و ضماد او جهة گزيدن جانوران و جراحات و قروح خبيثه و ورم بارد احشأ و جهة ضربه

و سقطه و كسر اعضا و وثى و ازالهء بهق و طلاى او با حنا بر كف دست قاطع خون حيض

و استعمال او با سداب در ترياقيهء اقويست و مضر سينه و مصلحش اسقولوقندريونست

و قدر شربتش تا يك مثقال و بدلش در تفتيح و تحليل يك وزن و نيم او اسارون و نيم وزن بيخ كبر

و درساير مواضع قسط و زراوند بوزن او و بقاى قوه او تا سه سال و عصارهء او در افعال قويتر

و قوتش تا هفت سال باقيست و طريق اخذ آن آنستكه او را كوبيده پنج روز در آب خيسانيده

بجوشانند تا آب غليظ شود پس صاف نموده طبخ دهند كه منعقد گردد. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص74-75

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


و مسكن اوجاع بارده و حمايت كنندۀ قلب از اذيت سموم بسبب قوت قابضه و ترياقيه

و آشاميدن آن جهت امراض و دو درهم آن با شراب جهت التواى عصب و وجع كبد و طحال و برودت و اورام آنها

و يك مثقال آن با فلفل و سداب و شراب جهت نهش هوام و سك ديوانه و غير آن و در ترياقيت اقوى

و آشاميدن عصارۀ آن مقدار يك مثقال با آب جهت درد پهلو و معده و كبد بارد و سقطه و وهن عضل و اطراف آن و التواى عصب نافع

و لطوخ آن جهت ورم حار چشم و داخل كردن آن در شيافات حاده بجاى عصاره خشخاش سياه مفيد

و حمول آن جهت اخراج جنين و اسقاط آن مؤثر

و بدستور آشاميدن نيم مثقال كوبيدۀ آن با عسل و آب نيمكرم و رازى كفته كه جنطيانا از كبار ادويه است كه داخل ترياقات و معاجين كبار كرده مى‌شود

از براى دفع سموم و تقويت ادويه خصوصا براى دفع سميت كزيدن سگ ديوانه و افعى و مار و عقرب و سباع كزندۀ ذوات السموم

و مقاومت با سموم قتالۀ مشروبه المضار مضر سينۀ محرورين مصلح آن اسقولوقندريون و با سداب در ترياقيت اقوى و قوت آن تا هفت سال باقي مى‌ماند

و دواء الجنطيانا و دهن و سفوف و شراب و ضماد و معجون آن در قرابادين كبير ذكر يافت. کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 316

[pejuhesh237]

و به غایت ملطّف و منقّى و جالى و مفتح و محلل و مدر و ترياق سموم و مخرج جنين و جهة گزيدن سگ ديوانه

و هوام و سموم مشروبه و ورم جگر و سپرز و عسر بول و احتباس حيض

و ضماد او جهة گزيدن جانوران و جراحات و قروح خبيثه و ورم بارد احشأ و جهة ضربه

و سقطه و كسر اعضا و وثى و ازالهء بهق و طلاى او با حنا بر كف دست قاطع خون حيض

و استعمال او با سداب در ترياقيهء اقويست و مضر سينه و مصلحش اسقولوقندريونست

و قدر شربتش تا يك مثقال و بدلش در تفتيح و تحليل يك وزن و نيم او اسارون و نيم وزن بيخ كبر

و درساير مواضع قسط و زراوند بوزن او و بقاى قوه او تا سه سال و عصارهء او در افعال قويتر

و قوتش تا هفت سال باقيست و طريق اخذ آن آنستكه او را كوبيده پنج روز در آب خيسانيده

بجوشانند تا آب غليظ شود پس صاف نموده طبخ دهند كه منعقد گردد. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص74-75

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


و مسكن اوجاع بارده و حمايت كنندۀ قلب از اذيت سموم بسبب قوت قابضه و ترياقيه

و آشاميدن آن جهت امراض و دو درهم آن با شراب جهت التواى عصب و وجع كبد و طحال و برودت و اورام آنها

و يك مثقال آن با فلفل و سداب و شراب جهت نهش هوام و سك ديوانه و غير آن و در ترياقيت اقوى

و آشاميدن عصارۀ آن مقدار يك مثقال با آب جهت درد پهلو و معده و كبد بارد و سقطه و وهن عضل و اطراف آن و التواى عصب نافع

و لطوخ آن جهت ورم حار چشم و داخل كردن آن در شيافات حاده بجاى عصاره خشخاش سياه مفيد

و حمول آن جهت اخراج جنين و اسقاط آن مؤثر

و بدستور آشاميدن نيم مثقال كوبيدۀ آن با عسل و آب نيمكرم و رازى كفته كه جنطيانا از كبار ادويه است كه داخل ترياقات و معاجين كبار كرده مى‌شود

از براى دفع سموم و تقويت ادويه خصوصا براى دفع سميت كزيدن سگ ديوانه و افعى و مار و عقرب و سباع كزندۀ ذوات السموم

و مقاومت با سموم قتالۀ مشروبه المضار مضر سينۀ محرورين مصلح آن اسقولوقندريون و با سداب در ترياقيت اقوى و قوت آن تا هفت سال باقي مى‌ماند

و دواء الجنطيانا و دهن و سفوف و شراب و ضماد و معجون آن در قرابادين كبير ذكر يافت. کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 316


از نظر خواص اشتهاآور است و معمولا در دوران نقاهت پس از بيمارى‌ها به صورت خيس كرده در آب مصرف مى‌شود

و اثر تب‌بر دارد به‌طورى‌كه سابقا در مورد تب مالاريا براى آن خاصيت شبيه گنه‌گنه ولى ضعيف‌تر از آن قائل بودند

و در موارد اختلالات خنازيرى و روماتيسم مزمن و نقرس مصرف مى‌شود.

مقدار خوراك از گرد ريشۀ جنطيانا  ۴ - ٣ / ٠  گرم قبل از غذا مى‌باشد. در مورد اطفال از مقدار كمتر بايد استفاده شود.

معمولا جنطيانا را به صورت تنطور و عصاره مصرف مى‌كنند. از خيساندۀ  ۵  گرم ريشه در  ١٠٠٠  گرم آب نيز استفاده مى‌شود.

تهيه تنطور جنطيانا: ريشۀ جنطياناى نيم‌كوب  ١  واحد، الكل  ٩٠  درجه  ۵  واحد.

مدت ده روز ريشه را در الكل بخيسانند سپس با فشار صاف كرده از كاغذ ردّ كنند. مقدار خوراك از اين تنطور  ١٠ - ١  گرم است كه مخلوط در يك شربت

مناسب بتدريج بخورند. هيچ‌وقت نبايد تنها خورده شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص293

[pejuhesh237]

.مطالعات و نظريه‌هاى ساير دانشمندان مراكز

تحقيقاتى جهان در مورد خواص گياه ژانسيان

در مكالمات عوام امريكا در روزگاران كهن كلمه Moxie اصطلاحى بوده كه براى تهور توأم با بى‌باكى و بى‌پروايى به كار مى‌رفته است.

مثلا در مورد Charles Lindberg ، خلبان جسور امريكايى كه براى اولين بار بين نيويورك و پاريس را با هواپيماى كوچك خود بدون توقف پرواز كرد

و يا براى آلكاپون، ماجراجوى بى‌باك امريكايى، كه در دوران دپرسيون امريكا آن كارهاى ماجراجويانه و خطرناك را انجام مى‌داد،

اصطلاح اشخاص داراى Moxie به كار مى‌بردند.

همچنين اين اصطلاح را براى نوشابۀ غير الكلى تلخى كه در سال  ١٨٩٠  در ايالت نيوانگلند معمول بوده است، به كار مى‌بردند.

تلخى نوشابه Moxie از ريشۀ ژانسيان كه در تهيۀ آن به كار مى‌رود ناشى مى‌شود

و ژانسيان گياهى است كه بيش از  ٣٠٠٠  سال در دنيا سابقه دارويى دارد و براى تقويت هاضمه مفيد است و هنوز هم وقتى شما وارد ايالت نيوانگلند شويد

با نوشابه Moxie كه در رديف كوكاكولا و پپسى‌كولا در بازار عرضه مى‌شود، آشنا خواهيد شد.

تحقيقات جديد علمى نشان مى‌دهد كه ريشۀ ژانسيان هاضمه را قويا تحريك مى‌كند.

ژانسيان در روزگاران كهن در مصر قديم، يونان و روم غربى به عنوان محرك اشتها و همچنين براى تهيۀ مايع شست‌وشوى و ضدعفونى‌كنندۀ زخمها،

رفع اختلالات هاضمه، دفع انگلها، كرمهاى روده‌اى، ناراحتى‌هاى كبدى و رفع اختلالات عادت ماهيانه به كار مى‌رفته است.

در قرن ششم حكماى طب سنتى خاور زمين با اقتباس از حكماى يونان به خواص اين گياه پى برده و استفاده از آن را به عنوان داروى هاضمه و ساير ناراحتى‌ها در خاورزمين معمول

كردند. حكماى چينى ژانسيان را براى رفع اختلالات هاضمه، التهاب گلو، سردرد و آرتروز و حكماى هندى مكتب آيورودا اين گياه را در موارد بيمارى‌هاى آميزشى، زردى و براى كاهش

تب و رفع ناراحتى‌هاى كبدى تجويز مى‌كردند.

طى قرون وسطى در اروپا كارشناسان گياه‌درمانى از ژانسيان در سطح گسترده‌اى استفاده مى‌كردند

و معتقد بودند كه داروى بسيار مفيدى براى تحريك هاضمه است و درعين‌حال از نظر تحريك روده‌ها داراى عوارض خيلى كمترى از ساير داروها مى‌باشد.

كارشناس گياه‌درمان قرن هفدهم انگليسى، به نام Nicholas culpeper در يادداشتهايش مى‌نويسد

«ژانسيان داروى مقوى معده، كمك به هاضمه و آرام‌بخش قلب است و براى كاهش انواع تبها و از بين بردن كرمهاى روده‌اى مفيد است.

ترشح ادرار و عادت ماهيانه را تحريك مى‌كند.

زمانى كه مهاجران اروپايى به سرزمين امريكا وارد مى‌شدند مشاهده كردند آن روشن خواهد شد.

در مورد آرتروز

يك تحقيق علمى چينى نشان مى‌دهد كه ژانسيان داراى خاصيت ضد ورم و ضد التهاب است كه مؤيد شهرت تاريخى آن براى كنترل آرتروز مى‌باشد.

از نظر ناراحتى‌هاى زنانگى

با اينكه تاكنون در هيچ آزمايشى نشان داده نشده است كه ژانسيان اثر تحريكى در رحم دارد

ولى چون طى صدها سال از اين گياه به عنوان افزايش‌دهندۀ عادت ماهيانه استفاده مى‌شده است،

احتياط ايجاب مى‌كند كه زنان باردار از خوردن آن احتراز كنند. ولى ساير زنها ممكن است براى آغاز و افزايش عادت ماهيانه آن را مصرف نمايند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 7 ص 297