![Image](http://aelaa.net/Ersaal/16/pic/0019.jpeg)
![Image](http://aelaa.net/Ersaal/16/pic/2276.jpeg)
![Image](http://aelaa.net/Ersaal/16/pic/2278.jpeg)
و آن بيخيست سياه مايل به سرخى و پر گره
و پر از ريشهاى باريك و بي ساق و بي ثمر و بي گل
و شاخ از آن بيخ مي رويد به قدر زرعى
و كمتر از آن و برگهاى او با زوايد و خشونة
و نزديك به هم به شكل پرهائى كه در بال مرغان می باشد
و نوع مادهء او بي شاخ و منحصر در يك برگ مرتفع
کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم –ص –144-145متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:و بهترين آن بزرك سنكين مائل بسياهي است كه مكسوران (مست شده) فستقي(پستهای، سبز روشن) رنك باشد.
کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 495سرخسها گروهى از گياهان هستند كه گل ندارند و يا گل نمىدهند ولى ريشه و برگ و آوند يا عروق گياهى دارند و چون گل ندارند بايد ديد كه توليد و تكثير آنها به چه نحوى انجام
مىشود.
گياهانى هستند چندساله بدون ساقۀ هوايى ولى داراى ريشه و اعضاى زيرزمينى كه متورم است و مقدار زيادى ريشه و ريشك به دور ساقۀ زيرزمينى آنها پيچيده است
و داراى برگ نيز مىباشند و برگهاى آنها كه تنها عضو هوايى آنها مىباشد معمولا خيلى بريده بريده و تقسيمشده، پهن و دراز و مثلثشكل و اغلب با تقسيمات ثانوى نيز مىباشند
و مستقيما از ريشه يا بيخ گياه بيرون مىآيند. در برخى موارد كه دمبرگ درازى دارند (مانند سرخس ماده) دمبرگ آنها با ساقۀ هوايى اشتباه مىشود.
برگهاى جوان كه تازه روييدهاند به هم پيچيده و شبيه سر عصا مىباشند ولى به تدريج كه رشد كردند و سنى از آنها گذشت از هم باز شده و بهصورت برگ مركب با تقسيمات و
بريدگىهاى زياد و سبزرنگ درمىآيند كه در زير پهنۀ برگ محفظههايى به نام اسپورانژ ١ كه ابزار تكثير سرخسها مىباشد، ديده مىشوند.
اسپورانژ به شكل كيسه يا محفظۀ متورم كوچكى است كه در آن گردى متشكل از دانههاى خيلى ريز قهوهاىرنگ وجود دارد كه هاگ يا اسپور ٢ ناميده مىشوند.
تكثير سرخسها شامل دو مرحله است: مرحلۀ اول دانههاى هاگ يا اسپور كه در كيسههاى اسپورانژ زير برگ تشكيل شده است،
پس از رسيدن از كيسهها به خارج ريخته مىشوند و روى خاك مىريزند و پس از چندى جوانه زده و يك تيغۀ سبزرنگ گياهى به نام پروتال از آنها مىرويد.
مرحلۀ دوم در قسمت زير پروتالها برآمدگى كوچكى به نام آنتريد ظاهر مىشود. آنتريدها كيسههاى كوچكى هستند كه در آنها كپسولهاى ريز مارپيچى به نام آنتروزوئيد وجود دارد
و بهعلاوه در زير پروتالها تورمهاى ديگرى نيز ديده مىشود به نام آرشگون كه در هريك از آنها جسم كوچكى به نام اوئوسفر وجود دارد.
از درهم آويختن يك اوئوسفر و يك آنتروزوئيد يك تخم بوجود مىآيد كه آن تخم در خاك و محيط مساعد از نظر حرارت و رطوبت سبز شده و منشأ توليد سرخس جديد خواهد بود كه آن
هم به نوبۀ خود اسپر توليد خواهد كرد و قس علىهذا تكثير و توليد و انتشار سرخسها انجام مىگيرد.
مشخصات سرخس نر
سرخس نر گياهى است چندساله بىگل. برگهاى آن درشت و دراز سبز به شكل مثلث داراى بريدگىهاى فراوان با تقسيمات ثانوى كه مستقيما از ريشه بيرون آمدهاند.
ساقۀ زيرزمينى آن كه بيشتر مستعمل در طب سنتى است، پوشيده از فلس و از ريشكهاى گياه، رنگ آن سياه مايل به سرخ و پر از گره.
مشخصات سرخس ماده بهطور كلى شبيه سرخس نر، بلندى برگ آن بيشتر و تقريبا يك برگ مشخص دارد. شكل برگ همانطور مثلثى با بريدگىها و تقسيمات ثانوى
. سرخس سلطانى شكل گياه مانند سرخسها بزرگ بريده بريده ولى كنارۀ برگچهها صاف و به رنگ سبز مايل به قرمز است و از ريشۀ آن استفاده مىشود.
سرخس ديگرى به نام علمى Polystichum spinulosum Lam. et DC.در ايران تا به حال وجود آن گزارش نشده است. شكل گياه شبيه سرخس نر ولى خاصيت ضد كرمى ريشۀ آن خيلى بيشتر از ريشۀ سرخس نر است.
کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد3 ص -347 -346