گياهيست بی برگ و شاخهاى ريزه شبيه به كرمهاى خشك شده
و گارزان به آن جامه میشويند
سفيد او را خرؤ العصافير
و سبز آن را غاسول نامند
و آن غير ابوقانس است
و مؤلف تذكره اشتباه در او ذكر كرده است
کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص26متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق بخشي از تحفه بود:انواع است يكى رطب و آن كياهي است بىبرك و شاخهاى آن باريك به جاى برك رسته و در انها چيزها شبيه بكره مىباشد
و هميشه تر و تازه و پرآب و كياه آن بزرك و چوب آن سطبر و مىسوزانند آن را و آتش آن بسيار كرم و تند و رائحۀ دود آن كريه
و طعم آن مائل بشورى و قدرى معتدى از آن را جمع نموده و زمين را مقدارى حفر نموده در انها آتش مىدهند
با ني و خار و هيمه سوخته از ان آبى جدا كشته در ان جمع شده منجمد مىكردد
مانند قرصى و يا قطعهاى بزرك و يا كوچك و آن عبارت از قلى است و دواب آن را بسبب شورى نمىخورند
بلكه بو كرده از ان درمىكذرند و نيز نوع ديكر از رطب آن مىشود كه كياه آن تا بدو ذرع
و شاخهاى آن باريك و پوست درخت آن مائل بسرخى و برك آن ريزه و ضخيم
و رنك يك طرف آن سبز مائل ببنفشى و طرف ديكر آن سبز و تيره و با رطوبت بسيار و رنك ان سياه
و بر هرچه بمالند آن را سياه مىكرداند و طعم آن با شورى و حدت و زير درخت آن هميشه تر مىباشد
.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد 1صفحه 137اشنان درختچه اى از تيره اسفناجيان، خاص نواحى گرم و كويرى و داراى برگهاى متناوب با گلهاى منفرد و يا دوتايى (دوقلو) است.
داراى دو نوع: بدون برگ كه داراى شاخههايى باريك و گرهدار و برگ دار كه برگهاى آن كوچك و كلفت است، مى باشد.
نوع بدون برگ: گياهى است كه يكساله و داراى ساقه گرهدار و ناهموار به ارتفاع 10 تا 45 سانتىمتر
و حتى بيشتر از مشخصات آن اين است كه ظاهر بدون برگ و رنگ سبز يا سبز مايل به قرمز دارد.
برگهاى آن داراى وضع متقابل در محل بندهاى ساقه و حالت رشد نيافته مىباشد كه در تمام طول ساقه،
در محل بندها، به صورت 2 غلاف پيوسته به هم ظاهر است.
گلهاى آن در ماههاى مرداد تا مهر پديد مىآيد. ميوهاش كوچك و محتوى دانه پوشيده از تار است.
نوع برگدار: گياهى است يكساله به ارتفاع 30 تا 60 سانتىمتر، بى كرك و يا كركدار است.
ناحيه رأس برگها و براكتههاى گياه خاردار است. برگهاى آن حالت گوشتدار و تقريبا ساقه آغوش دارد.
انواع مختلف دارد: يك نوع آن رطب كه گياهى بى برگ و شاخه هاى آن باريك است
و نوع ستبر آن را كه مىسوزانند آتشى بسيار گرم و بوى تند و دود ناخوشايندى دارد، مزه آن شور است و از آن اشخار مى سازند.
نيز نوع ديگرى از رطب كه به اندازه دو ذرع بزرگ مىشود داراى پوستى مايل به سرخى،
برگى ريز و ضخيم كه رنگ يك طرف آن سبز مايل به كبود و طرف ديگر آن سبز تيره با رطوبت زياد و سياهى است
كه به هر چه بمالند آن را سياه مىكند. از گياه تازه اشخار تهيه مىكنند و نوع سبز را غاسول مىنامند و لباسها را تميز مىكند.
البكرى گويد: اشنان گياهى بدون برگ است و داراى شاخههايى باريك و تنهاى ضخيم است.
وقت سوختن از آن بوى بدى به مشام مىرسد.
اشنان داراى دو نوع است، سفيد كه آن را چلغوز گنجشك مىنامند و بسيار لطيف است و سبز رنگ مىباشد.
از جنس شوره گياه است و از آن اشخار قليا سازند به اين طريق كه آن را بسوزند چون سوخته شود
آب بر او زنند جرم آن منعقد شود و اشخار كنند و بدان جامه شويند.
داراى طعمى شور است و به دليل داشتن سوداى زياد به چيزى ماليده شود آن را سياه كند.
ساقههاى آن گرهدار و شور است. باديه نشينان آن را به جاى صابون به كار مى برند.
صاحب مخزن الادويه توضيح داده كه اشنان چندين نوع است.
يك نوع آن بى برگ است و ساقه هاى باريك و گرهدار به جاى برگ دارد و آن را:svaE dafruticosa گفته اند.
اين گياه هميشه مرطوب، تازه و بزرگ و تنه آن كلفت و گرهدار است.
صاحب مخزن طريقه سوزاندن و تهيه خاكستر قليايى از آن را بيان نموده است.
نوع ديگر آن داراى تنه سرخ رنگ با برگهايى كه يك طرف آن سبزرنگ و طرف ديگر آن ارغوانى است
و آن را:chEno podium atriplicis گفته اند، مى باشد و آب آن براى درست كردن رنگ سياه مورد استفاده قرار مىگيرد.
اين گياه در مناطق سند و مولتان زياد ديده مىشود و براى تهيه ظروف سفالى و نقش آنها از آن استفاده مىكنند.
يك نوع ديگر آن داراى برگهاى سفيد است و آن را خرد العصافير وchEnopodium album نوشته اند.
و نوع ديگر كه در ايران آن را غاسول مىگويند با لاك حل كرده از آن مداد تهيه مىنمايند.
دكتر وات در كتاب فرهنگ صناعت اقتصادى هند، انواع زير را نوشته و گفته است كه از اينها قلى يا ماده قليايىalkali گرفته،
در صنعت استفاده مىشود:
1-arthrocnEmum indicum (moq)
2-caroxlson foEtidum (moq)
3-caroxylon griff (moq)
4-salecrnia brachiata (roxb)
5-salsola kali (wild)
6-suaEda fruticosa (forsk)
7-suaEda indica (moq)
8-suaEda nudiflora (moq)
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج1، ص: 200[/size]